G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Teri analizatorining yoshga oid xususiyati va gigiyenasi
Teri k o 4p qav atli epiteliy t o 4qim asidan tash k il to p g an b o 4lib, 
organizm ni tashqi tom ondan o 4rab turadi. Teri organizm ni tashqi 
m uhitdagi term ik, m exanik, fizikaviy va boshqa t a ’sirlarni sezadi. 
Bulardan tashqari issiqlikni boshqarishda va moddalar almashinuvida 
ham qatnashadi.
Teri qalin bo4lib, tanada o 4rtacha 1,6 sm2 sathga ega. U uch qavatdan 
ustki epiteliy qavat - epidermisdan, o 4rta qavat-biriktiruvchi to 4qimadan 
iborat. Asl teri - dermisdan va ichki qavat teri osti yog4 klechatkasidan 
tuzilgan. Ostki qavati yangi hujayralar hosil qilib turadi. Yosh bolalarda 
epidermis yupqa bo4ladi. Epidermis qavat tekis, yaxlit bo4lganligi uchun 
organizmga infeksiya o 4tkazmaydi.
Haqiqiy teri - derma qalin bo4lib, epidermis tagida joylashgan.
H aqiqiy terida ter bezlari, soch va tu k lar ildizi, qon tom irlari, 
retseptorlar va pigment hujayralari bo4ladi.
Ter bezlari terming hamma qismida tarqalgan bo4 lib, faqat labning 
pusliti qismida, jinsiy organda va quloq suprasida bo'lmaydi. Ular qo4l- 
oyoq kaftida, chot bo4g4imida, q o 4ltiq ostida zich joylashgan bo4ladi. 
Odamning Ism2 terisida 500-1000 tagacha ter bezlari bo 4ladi. Ular bir 
sutkada 500 ml ter ishlab chiqadi.
Ter bezlarining naychasi ingichka bo4lib, uzunligi 2 mm keladi, u 
terining epidermis qismida teshik bilan tashqariga ochiladi. Ter bezlarining 
faoliyati tufayli organizm dagi o 4rtach a suv, siydik va turli tuzlar 
tashqariga chiqib organizmda energiya almashinuvini rostlab turadi. Ter 
bezlarining simpatik nerv sistemasi boshqaradi. Ter bezlari faoliyatini 
boshqaruvchi markazlar orqa miyaning k o 4krak va bel sigmentlarida, 
yuqori markazlari esa miyapo4stlog4i va gipotalamusda joylashgan. Ter
254
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta ’sirlanish reflektor jarayoni b o 4lib, issiqni sezuvchi retseptorlarning 
ta ’sirlanishi natijasida hosil bo4ladi.
Terming k o ‘p qismi soch va tuklar bilan qoplangan, ularning ildizi 
haqiqiy terida joylashgan. Soch, tuklar o ‘zgargan epiteliy hujayralaridan 
iborat, piyozchasi tirik b o 4ladi. U lar k o 4payib turadi. Soch ildizi 
piyozchasi qon tom irlar va nerv to lalari bilan ta ’m inlangan. Soch 
piyozchasining ikki yonida yog4 bezlari b o 4lib, ular sochni moylab 
turadi. Soch va tuklarning rangi tarkibidagi pigmentga bog4liq. Soch 
va tuklar ildizning yonida ular holatini o 4zgartiradigan silliq muskullar 
joylashgan. H aqiqiy terida qon tom irlari ju d a k o 4p. U lar teri osti 
klechatkasida anasteom oz hosil qilib, qon tom irlar to 4rini vujudga 
keltiradi.
Y og4 bezlari. Yog4 bezlari bosh, yuz, orqaning yuqori qismida zich 
joylashgan bo4lib, 1 sutkada 30 g moy ishlab chiqaradi. Moy suvning 
teri orqali o 4tishiga to 4sqinlik qiladi, terini yumshatib, uni elastik qiladi; 
himoya vazifasini bajaradi.
T erida re tse p to rla r tu rli m iq d o rd a ta rq a lg a n b o 4lib, b a ’zilari 
epidermisda haqiqiy terining so4rg4ichsimon qismida joylashgan.
Terming turli qismlarida issiqni sezuvchi retseptorlar soni 30000 taga 
yetadi, tahminan 1 sm2 da 3 ta, sovuqni sezadigan retseptorlar 250 000 
taga yaqin b oiib, 1 sm2 da 12-13 ta bo4ladi.
Terida og4riqni sezuchi retseptorlar o 4rta hisobda har 1 sm2 da 130 ta 
bo4ladi. Terining sezish xususiyati organizm nerv sistemasining holatiga 
ta ’sir kuchiga qarab o 4zgaradi.
Tashqi dunyoni bilishda teri analizatori muhim rol uynaydi.
Terida taktil, o g 4riq va h aro rat tassurotlarni qabul qila oluvchi 
retseptorlar joylashgan.
Terida taxminan 500 000 ta tuyg4u retseptori boMib, ular o 4rta hisobda 
Ism2 da 25 tadan joylashgan, qo4l barmog4ining uchlarida zichroq bo4ladi. 
Teri turli sezgi bilan bog4liq bo'lgan afferent nerv orqali orqa miyaning 
orqa shoxi va bosh miyaning alohida qismlari bilan bog4langan bo4ladi.
Teri an alizato rlarin in g nerv m arkazi bosh miya yarim sh arlar 
po 4stlog4ining orqa markaziy chuqurligida joylashgan bo4ladi.
Teri analizatori homilaning ona qornida shakllana boshlaydi. Yangi 
tug4ilgan bola terisida retseptor tuzilmalari bilan juda yaxshi ta ’minlangan 
bo4ladi. Shu bilan birga bolaning yoshi ortishi bilan teridagi retseptorar 
tuzilmalari morfologik va funksional tomondan rivojlanib boradi.
255
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bola yura boshlashi bilan oyoq panja osti terisidagi retseptorlar soni 
orta boshlaydi. Bolaning bir yoshida terming retseptor tuzilmalari katta 
odamnikiga o ‘xshab ketadi.
Terida bosim sezgiga nisbatan moslanish hosil boiadi. Yangi tug4ilgan 
bolada taktil sezgisi ancha yaxshi rivojlangan. Yangi tug4ilgan va ko ‘krak 
yoshidagi bolalarda og4iz va ko 4z, lab, kaftining ichki kaft yuzasi, oyoq 
tagi sezgirroq bo4ladi. Taktil sezgisi odamning butun hayoti mobaynida 
o 4zgarib turdi. Odamning 35-40 yoshida terining sezgirligi eng yuqori 
b o 4lib, so 4ng keksalikda kam ayadi. 4-5 oylik hom ilada ter bezlari 
shakllangan bo4lib, tug4ilish arafasida uning rivojlanishi tugaydi. Q o4ltiq 
ostidagi ter bezlari kechroq rivojlanadi. 7 yoshgacha ter bezlarining soni 
katta odamnikidan ko4p bo 4lib, yosh ortishi bilan soni kamaya boshlaydi.
Bir oylik chaqaloqda ter bezlari o 4z faoliyatini boshlamaydi, buning 
asosiy sababi ter bezlarining faoliyatini boshqaruvchi nerv markazi hali 
yetilmagan b o 4ladi. Tironoqlar yangi tug4ilgan chaqaloqlarda yaxshi 
rivojlangan bo4lib, har kuni 0,1 mm ga o 4sadi. Yog4 bezlari yangi tug4ilgan 
ch a q a lo q la rd a t o 4liq sh ak llan g an b o 4lib, u larn in g soni 1 sm2 da 
kattalarnikidan 4-8 m arta ko 4p. 7 yoshda yog4 bezlari soni kamayadi. 
Jinsiy balog4at yoshida ularning soni yanada ortadi.