G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Qon aylanishi
Qon aylanish jarayonining doimiyligi organizmning hayotiyligini 
belgilovchi faktordir. Y urakning ishlashi, qon devorlarining elastik 
bo'lishi, skelet muskullarining qisqarishi, bosimning farq qilib turishi 
qonning harakatga lceltiruvchi faktorlaridir. Bir butun organizm va 
organlar faliyati qon aylanish funksiyasi bilan bog'liqdir. Qon aylanish 
orqali yurak va qon tomirlar faoliyati ta ’minlanib turadi.
Yurakdan qon olib lcetuvchi qon tomirlarini arteriya qon tomirlari, 
yurakka qon olib keluvchi qon tomirlarini vena qon tomirlari deyiladi.
Qon qontom irlarda harakatlanar ekan, m urakkab yo4lni katta va 
kichik qon aylanish doirasini bosib o 4tadi.
Yurak muskullarining qisqarishi qon harakatini boshlab beradigan 
turtki b o 4ladi. Matijada qonning tom irlardan to 4qimalarga borishi va 
yurakka qaytib kelishi, arteriyalardan kapilyarlarga, kapilyarlardan 
venalarga, venalardan yurak bo4lmalariga o 4tishda bosimning pasayishiga 
bog4liqdir.
Katta va kichik qon aylanish doirasi
Sut emizuvchi hayvonlar va odamda qon aylanishi yopiq bo4lib, katta 
va kichik qon aylanish doiralariga bo4linadi.
K atta qon aylanish doirasi yurakning chap qorinchasidan 
9
hiquvchi 
eng yirik arteriya, ya’ni aortadan boshlanib, bir oz yuqoriga ko'tariladida, 
yoy hosil qiladi. Aorta yirik, o 4rta diametrli arterial va kapiljyar tbmirlarga 
b o 4linadi. Kapillyar, ya’ni qil tomirlar bilan organizm hujayxalam orasida 
m oddalar alm ashinuvi sodir b o 4ladi. A rteriya kapillyar^arm, vena 
kapillyarlarini, so4ngra mayda venalar, venulalar, keyin ушкрсщ vena
231
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

10
22-rasm. 
Qon aylanishi:
Qon aylanish doiralarining sxemcisi: 1-pastki kovak vena; 2-darboza venasi; 4-limfa
yo ‘li; 5-o ‘ng qorincha; 
6
-o
‘ng bo ‘Ima; 7-o ‘pka arteriyasi; 
8
-iistki vena; 9-aortaning
boshga va gavdaning ustki yarmiga boradigan tarmoqlari; lO-o pka venalari (har bir
о 
‘pkadan ikkitadan); ll- o
‘ng bo ‘Ima; 
12
-chap qorincha; 13-ko ‘krak ciortasi;
14-aortaning qorin bo
‘shlig
7 
orgcinlariga boradigan tarmoqlari; 15-qorin aortasining
ikki yonbosh arteriyasigci bo ‘linishi; 16-bosh va qo 'llarning arteriyalari bilan venalari;
1 7-chanoq va oyoqlarning arteriycdari bilcin venalari
I I -
Qon tomirlar sistemasining suyak skeleti fonidagi sxemasi: Ikkala sxemada
arteriyalar qizil rang bilan, venalar ко ‘к rang bilan, jigarning darboza venasi binafsha
rang bilan
, 
limfci yo 'Ilari sariq, rang bilcin ко
‘
rsatilgcm
.
232
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tomirlarini hosil qiladi. Yirik vena tomirlari yuqorigi va pastki kovak 
venani hosil qilib, y u ra k n in t o ‘ng b o 4lm achasiga quyiladi. Q on 
ay la n ish n in g bu d o irasi k a tta qon ay lan ish d o irasi deyiladi. U 
organizmning barcha hujayralarini qon bilan ta ’minlaydi.
Kichik qon aylanish doirasi yurakning o 4ng qorinchasidan o 4pka 
arteriyasi bilan boshlanib, o 4pkaga boradi va u yerda arteriya, yirik 
arteriy a, k ap illy arla rg a ta rm o q lan ib , o 4pka h u ja y ra larid a gazlar 
almashinadi, 4 ta o 4pka venasi yurakning chap bo4lmachasiga quyiladi. 
Bu kichik qon aylanish doirasi deb yuritiladi. Ona qornidalik davrida 
homila tu g 4ulguncha kichik qon aylanish doirasi funksiyalanmaydi. 
Homilada m odda almashinuvi yo4ldosh (platsenta)dagi qon tom irlar 
vositasida sodir bo4ladi.
Bola tug4ilishi bilan uning qon aylanish sistemasida bir qator chuqur 
o 4zgarishlar sodir bo4ladi.