G /. Shaxmurova., I. T. Azimov u e. Raxmatov s. Axasanova., В I. Azimov

partenotsissus; 5)Gulxayri; 6)M eksika g ’o ’zasi;
A ) 1,2,3 B)3,6,5 S )l,3 ,4 D)2,3,6
32. Quyidagi o ’simliklardan gajak to ’pgulli o ’sim liklami aniqlang? 
l)K artoshkagul; 2)Pamidor; 3)Sabzi; 4)Ituzum; 5)Bug’doyiq; 6)Kartoshka;
A)2,4,5 B)2,4,6 S )l,3 ,6 D)2,3,5
33. Og(3+3)CH(3+3)U! gul form ulasiga tegishli o ’sim liklam i belgilang?
l)Q izil lola; 2)M otur; 3)Boychechak; 4 ) Chuchqaquloq piyoz; 5)Suvorov piyozi;
6)Shirach;
A)2,3,5 B ) 1,4,6 S)1,3,6D )2,4,5
34.Dala qirqbo’g ’imi sershox qirqbo’g ’imdan qanday farq qiladi?
lJQ o’ng’ir rangli do’mboqchalar hosil qilishi; 2)Bargining yirikligi; 3)Bahorgi 
poyasining yo’qligi; 4)Spora beruvchi boshoqlarining yo’qligi; 5)Spora beruvchi 
boshoqlari shoxli poyalar uchida hosil bo’lishi;
70

---

A )1Д З
B)2,4
q
w
D) 3,5
35. Archa (I),qarag’ay (П) ga xos xususiyatlam i belgilang?
l)Ikki uyli; 2)Bir uyli; 3)Barglari tangachasimon; 4)Barglari ikkitadan o ’rnash-gan,
uzun; 5)U rug'idan sekin o 'sad i; 6)Urug’idan yaxshi o ’sadi; 7)Urag*chi qubbalari
rezavor m evaga o ’xshaydi; 8)Urug‘chi mevasi qubba meva deyiladi; 9)U rug’chi
qubbalari ikki yilda yetiladi; 10)Urug'chi qubbasi ikkinchi v a uchinchi yilda
pishadi;
A)I-1,3,5,7,8,10,11-2,4,6,9
B)I-2,4,6,9,П-1,3,5,7,8,10
C)l-2,3,5,9,11-1,4,6,7,8,10
D)I -1,3,6,9, I I -2,4,7,8,10
3 6 .0 ’zbekistonda o ’sadigan shuvoq turkumiga mansub o ’sim liklar qanday hayotiy 
shaklga ega bo’ladi?l)A sosan daraxtlar; 2)Ayrim butalar; 3)Yarim buta; 4)K o’p 
yillik o ’tlar; 5)Ikki yillik o ’tlar; 6)B ir yillik o ’tlar;
A) 1,2,3 B)3,4,6 C)2,5,6 D)4,5,6
71

---

0 ‘sim liklar ekologiyasiga oid m asala v a mashqllar 
O ’sim liklar ekologiyasiganing asosiy m azm iinini tahlili v a m avzuning ta ’lim —
tarbiyaviy aham iyati
Botaiiika kursini o ’qitishda o ’quvchilarga o ’sim liklar ekologiyasi va ulami 
m uhofaza qilish to ’g ’risidagi qarashlam i o ’qtirish m uhim sanaladi. Chunki 
o ’sim liklar dunyosiga abiotik va biotik, antropogen om illar ta’sirini yoritish orqali 
o ’quvchilarga o ’sim liklar dunyosiga to’g ’ri m unosabatda bo’Iish, ekologik madaniyat 
to’g ’risidagi fikrlar shakllantirib boriladi. O ’quvchilarga o ’sim liklar ekologiyasi 
haqidagi bilim lam i berish orqali quyidagi tushunchalar shakllantirib boriladi. 
O ’sim liklarning hayoti tashqi muhit bilan uzviy bog’lqligi, ekologik om illar yigindisi, 
o ’z navbatida, o ’sim liklam ing yashash sharoiti, ya’ni ulam ing tashqi muhitini 
belgilab berish ini.
Ekologik om illar 
abiotik
va 
biotik
guruhlarga ajratilishi. Abiotik omillarga 
o ’lik tabiatning tarkibiy qismlari tuproq, harorat, suv, yoruglik va havo mansubligini. 
Biotik om illarga tirik tabiatning tarkibiy qism lari bakteriyalar, zamburuglar, 
hayvonlar va j ’sim liklar kirishini va bu ekologik omillam i o ’sim liklar qanday ta ’sir 
ko’rsatishini o ’quvchilarga tushuntirib boriladi. Masalan: yoruglik v a harorat ta ’sirida 
o ’simlikda fotosintez, nafas olish, o ’sish, urug’ning unishi va m evalam ing pishishi 
kabi m uhim hayotiy jarayonlar sodir bo’ladi Suv o ’sim lik organizmi umumiy 
vaznining 60— 90% ini tashkil etadi. O ’ sim iikiar suv bilan ta ’m inlanishiga ко ra bir 
necha ekologik guruhlarga bo linadi. Y orug’lik yashil o ’sim liklar uchun ju d a zarur, 
chunki faqat yoruglikda fotosintez jarayoni boradi. O ’sim liklar yom glikka 
m unosabatiga qarab, soyasevar, yorug’sevar o ’sim liklarga ajratiladi. H avo gazlar 
aralashmasidan iborat bo’lib, ular orasida o ’sim lik uchun m uhim aham iyatga ega 
bo’lgan kislorod v a karbonat angidrid gazi bor. Karbonat angidrid fotosintez 
jarayonida o ’zlashtiriladi, kislorod esa nafas olish uchun zarur. Shamol ham 
o ’sim liklam ing suv buglatishi ham da ba’zi o ’sim liklam ing changlanishi, urug’ va 
m evalam ing tarqalishida katta rol o ’ynaydi. B u m a’lum otlar o ’quvchilar ongida 
jo n siz tabiat bilan o ’sim liklar o ’rtasidagi munosabat, o ’simlik hayoti jo n siz tabiat 
uzviy bog’liq ekanligini shakllanishida alohida aham iyat kasb etadi.
O ’quvchilarga 
0
‘sim liklar hayotiga tirik organizm lar ham ta’sir etishini 
ifodalovchi misol 1 ami keltirish mavzuni to ’la tushunib olish imkonini beradi 
jum ladan, tuproqdagi turli organizm lar, jum ladan, bakteriyalar tuproqda erkin 
yashab, havo tarkibidagi azotni o ’zlashtirib, tuproq tarkibini unum dor qilishda, 
dukkakli o ’sim liklar ildizida yashovchi tugunak bakteriyalar o ’sim liklam i ozuqa 
bilan 
ta ’minlashda 
m uhim 
o r in
egallaydi. 
Bundan 
tashqari 
tuproqdagi 
mikroorganizmlar ta ’sirida organik m oddalar parchalanadi. ParchaJangan modda I arm 
yashil o ’sim liklar o ’zlashtirishi, o'sim liklar bir-biriga ijobiy va salbiy ta’sir 
ko’rsatishi, yorug’sevar o ’sim liklar soyasevar o ’sim liklarga sharoit yaratsa, 
zarpechak, devpechak, shum g'iya kabi parazit o ’sim liklam ing salbiy ta ’sir 
ko’rsatishi, o ’sim liklam ing o ’zaro bir biriga ta ’sirini, hayoti mikroorganizmlarga 
bog'liqligini ham tushuntirirshda asosiy dalil bo’ladi.
O ’sim liklarga hayvonot olam ining ta ’sirini o ’quvchilarga yoritib berishda
72

---

quyidagilarni misol qilish muhimdir. O ’sim liklar qoplamiga yum ronqoziq va 
qo’shoyoqlar katta talafot yetkazishi, qushlar va ayrim sutemiizuvchi hayvonlar 
danakli mevalami yeb, ulam ing urug’larini boshqa joylarga tarqatishga sababchi 
bo'lishini bayon etish orqali hayvonlaming o sim lik la rg a ta’siri xilm a- xil yo'Ilar 
bilan ta’sir qilishi tushuntiriladi.
O ’quvchilarga odam lar xojalik faoliyatida o ’sim liklarga salbiy ta ’sir 
ko’rsatishiga misol qilib o ’rm onlam i kesish, natijasida Y er yuzida o ’simliklar 
qoplami qisqarib, turlar tarkibi kamayib borayotganligi, y a ’ni hozirgi vaqtda dunyoda 
o'rm onlam ing umumiy maydoni 50% ga qisqarib ketganligini turli usullar yordam ida 
bayon etish o'quvchilar ongida ekologik madaniyatni shakllantirishda m uhim rol 
o ’ynaydi. Ayniqsa o ’sim liklar dunyosiga insonlami salbiy ta'siri aniq m a’lumotlarga 
tayangan holda, m asalalar orqali bayon etish o ’quvchilarga ko’proq ijobiy ta ’sir 
ko’rsatadi.
Shu bois o'sim liklar ekologiyasiga oid bir qator m asala va m ashqlar yechish 
usullariga to ’xtalib o ’tsak.
1. Olimlaming aniqlashicha, 100 tup yosh terak bir yoz davomida 75 kg changni 
yutshi aniqlangan. A gar bir gektar m aydonda 10000 tup terak bo’Isa, bir yoz 
davomida necha tonna changni yutishini hisoblab toping?
Yechilishi:
I )Masalani yechish uchun proporsiya tuzamiz:
100 tupi 
- 
75 kg chang yutsa 
12500 tupi - x=9375 kg chang yutadi
2)OIingan kgni tonnaga aylantiramiz 
I tonna
- 1000
kgni tashkil etsa, 
x tonna- 9375 
=9,375 tonna
Ja v o b : 12500 tup yosh terak bir y o z davom ida 9,375 tonna changni yutadi.
2. B itta qo‘shoyoqning inidan q o ^ g lrb o s h n in g 1240 gr piyozi topilgan b o is a , bitta 
piyozning vazni 30 g r to ‘g ‘ri kclsa, 15 ta qo'shoyoqning inida nechta qo‘n g ‘irbosh 
piyozi boMishi mumkin?
Yechilishi:
1)1240gr 
- l t a qushoyoqning inida bo’lsa,
18600 g r = x-16ta qushoyoqning inida qancha
2)18600gr .30 g r ga=620 ta qo‘ng‘irboshga t o g ri keladi 
Ja y o b : 620 ta qo‘ng‘irboshgato’g’ri keladi.
3.Antropogen ta ’sir natijasidafaqat O ’zbekistonaing o ’zida 324 ta tur “Qizil kitobga” 
kiritilgan. Bu hozirda т а ’Ium bo’lgan yuksak o'sim liklarning песка foiziniga to ’g ’ri 
kelishini hisoblab toping?
Yechilishi:
Hozirgi vaqtda fanda 300000 tu r yuksak o ’simlik borligini nazaida tutib, quyidagi 
amalni bajaramiz.
300000 ta tur- 100% bo’lsa,
324 ta tur -X = 0 .108 % ini tashkil etadi.
Ja v o b : yuksak o ’sim liklaming 0.108 %ini tashki etadi.
73

---

1.Aytingchi agar tabiatda um um an CO
2
gazi y o ‘q bo‘Iib ketsa o ‘sim liklarda qanday 
o‘zgarish b o ‘ladi? Javobngizni izohlang.
2.Ekologik omillarga nim alar kiradi va ulam ing o ‘sim liklarga ta ’sirini ayting.
3.A gar besh tup makkajo‘xorini vazni 6 kg bo‘lsa, ulam ing tana vaznining necha kg 
mi suvga to ‘g ‘ri keladi? Sizningcha m akkajo‘xorining qolgan massasini nimalar 
tashkil etadi?
4.Biotik ta ’sir asosida parazit 
0
‘simliklar, x o ‘jay in o ‘simlikdan qaysi moddalami 
oladi? Javobngizni izohlang.
5.Bir gektar cho‘l maydonida 500 tup iloq o ‘sadi, bu m aydonda JOta yumron-qoziq 
yashaydi. U shbu yum ronqoziqlar iloq o ‘simligini bir mavsumda necha tupini y o ‘q 
qilishi mumkin? H ar bir yum ronqoziq necha tup iloqni iste’m ol qilishini aniqlang.
6.Bitta qo‘shoyoqning inidan qo‘ng‘irboshning 1240 g r piyozi topilgan bo‘lsa, bitta 
piyozning vazni 30 gr to ‘g ‘ri kelsa, 348 ta qo‘shoyoqning inida nechta qo‘ng‘irbosh 
piyozi bo‘lishi mumkin?
7.Faraz qilaylik inson ta ’sirida o ‘rm onlam ing qisqarishi 1600 yildan boshlangan 
bo‘lsa, hozirgacha o ‘rm onlar 50% ga qisqargan. Taxminan har bir asrga necha foiz 
o ‘rmonlam ing qisqarishi to ‘g ‘ri keladi? B u fikm i asrlar osha aholi soniga bogMiq 
holda tushuntiringchi? Shunda har bir asrga bo‘lgan foizim iz m antiqan to ‘g ‘rimi?
O 'sim lik la r ekologiyasiga oid m a sa la -m a sh q la r v a to p s h iriq la r
8.Viloyatlarim iz bo‘yicha 0 ‘zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan 
0
‘sim liklar soni 
bilan juftlab ko‘rsating._____________________ 1 
_____________________ 1
№
Viloyatlar
№
Qizil kitobga kiritil-gan 
0
‘sim liklar soni