Fuqaro muhofazasi

Glossary



Umumiy ma’lumotlar

O‘simlik, xayvanot, mikroorganizmlar dunyosi –odam organizmida kechadigan issiqlik almashinuviga va boshqa fiziologik jarayonlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Insonlarning mexnat qobiliyatiga uning umri ma’lum darajada qisqarishiga yoki umrboqiyligiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan zavod va fabrikalarda ishlayotgan ish joyi xavosining ekologik tozaligi odamlarning ish foaliyatini yaxshilasa xavo tarkibidagi zaxarli gazlarning me’yoridan ortiq bo‘lishi ishchining sog‘ligiga putur etkazadi. xar xil ichki teri kasalliklarini keltirib chiqaradi.

XXI-asr dunyo svilizatsiyasida buyuk texnika davri rivojlanishi insoniyat uchun xam taraqqiyotga xam falokatga olib keluvchi raqamlar olimlar tomonidan e’lon qilindi.Xavoda ortiqcha korbanad angidirid gazining ortib ketishini dastlab Angliyada, Rimda qayd etildi. Keyingi yillarda atmosfera tarkibidagi korbanad angidirid (corbanate squeal) miqdori ortib borayotganligi ma’lum bo‘ldi. Natijada er yuzasining xarorati 100 yil ichida 0.5-1.0 s⁰ ga ortdi. Iqlimning (climate) keng ko‘lamda isishi, sanoat chiqindilari va avtotransportlardan chiqayotgan gazlar bilan bog‘liq. Er yuzasining global isishi.(global warm) karbanad angidiridning xavo tarkibida ortib ketishi, o‘rmonlarni kesilishi (forest circumcise), toshko‘mir (soal)va benzin (gasoline), kabi yoqilg‘ilarning yonishidan atmosferada to‘planadigan karbanad angidirid gazi tufayli agar xavodagi karbanad angidirid me’yoriga kelmasa ushbu asrda er yuzasining xarorati 1.5-4.5 S⁰ gacha ortishi mumkin.

Ekologik tusdagi FV lar er yuzining xamma burchaklarida mavjud. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida turlichadir. Markaziy Osiyo mintaqalarida ekologik falokatlar g‘oyat xavfli zonalardan biri vujudga kelganligini aytish mumkin orol dengizi qurib borishi xavfli ekologik muommo.

Qadimgi tarixiy davrlarda Orol dengiz satxidan 1.5-2m o‘zgarishi tabiiy iqlim xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, suvning xajmi 100-150 km³ suv satxi maydoni 4000 km² ni tashkil etgan. Dengiz xavzasida yashaydigan qariyb 35 mln kishi uning ta’sirida qoldi. 1961-yiliga nisbatan 16.8m ga 1994-yil 36.6m bunda dengiz xajmi 3 marta yuzasi 2 marta kamaygan. SHo‘rlanish darajasi 9-10 g/l dan 34-37 g/l gacha ortgan.daryo deltalarining qurishi xisobiga cho‘l maydonlari kengaymoqda. Dengiz tubidan ko‘tarilgan chang to‘zon atmosfera xavosini 5% dan ortiq ifloslantirib yubormoqda. Bu xolatni 1975- yil kosmosdan kuzatilgan to‘zonlar yilning 3-oyi davomida kuzatildi. Ular uzunligi 400km eni 40km, radiusi 300km ni tashkil etadi.

Kislorod gazi o‘z fotokimyoviy jarayonida erning qobig‘ini xosil qiluvchi erdagi xayot uchun qalqon bo‘lgan Ozon gaziga aylanadi. Ozon gazi biosferanining yuqori chegarasi dengiz satxidan 22 km balandlikda troposferada joylashgan. Ozon quyosh nurlari ta’sirida karbanad angidirid gazi azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida xosil bo‘ladi.

Mutaxassislarning ma’lumotlariga qaraganda xar yili Respublikaning atmosfera xavosiga 4mln tonnaga yaqin zarali moddalar qo‘shilmoqda shularning yarmi is gaziga to‘g‘ri keladi. 15-%ni uglevodorod chiqindilari,14 %ni oltingugurt qo‘sh osidi,9%ni azot oksidi 8%ni qattiq moddalar tashkil etadi.4% ni o‘tkir zaxarli moddalar tashkil etadi.

Xozirgi vaqtda ekologik muommolar yadro urushini oldini olishdan keyingi ikkinchi muommo bo‘lib qoldi va vaqt o‘tishi bilan birinchi o‘ringa chiqishi xam mumkin. SHu sababli ekologik tusdagi FV larni o‘rganish va ularni ijobiy talqin qilish muxim masalalardan biri xisoblanadi. Umumiy tarzda ekologik tksdagi FV larga litosfera- tuproq er osti xolatining o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar, xalokatli ko‘chkilar-er yuzasining o‘pirilishi siljishi, tuproq va er ostining sanoat chiqindilari tufayli kelib chiqqan toksikantlar bilan ifloslanishi va boshqalar kiradi.

Atmosfera tarkibi va xossalari bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlarga esa xavo muxitining ekstremal yuqori ifloslanishi, katta ko‘lamda kislatali zonalar xosil bo‘lishi va ko‘p miqdorda kislata chiqindilari yog‘ilishi , radiatsiyaning yuqori darajasi xisoblanadi. Gidrosfera xolatining o‘zgarishi bilan bog‘liq vaziyatlar bular; er yuzasi va er osti suvlarining ekstremal yuqori darajada ifloslanishi,
sizot suvlar darajasining oshishi, ichimlik suvininig keskin etishmasligidir Umumiy xolda ekologiya soxasida eng jiddiy masalalar sifatida quyidagilar e’tirof qilingan:

- chuchuk suvnining etishmasligi (uning 63% qishloq xo‘jaligida,23% sanoatda va faqat 8% turmushda ishlatiladi)

-dunyo okeanining ifloslanishi (o‘lik zonalarning paydo bo‘lishiga qadar)

-orolning qurishi ;

-Tuproq erroziyasi;(tuproqning 15% tiklab bo‘lmas darajada erroziyaga uchragan).

-ozon qatlamining emirilishi.

Tabiiy texnogen va ekologik tusdagi FV lar yuzaga kelganda birinchi navbatda axolini tayyorgarligi va ularni sarosimaga tushmasdan to‘g‘ri xarakatlanish muximdir.

Buning uchun axoli o‘rtasida FVlar yuzaga kelganda ularni bartaraf etish usullari bo‘yicha tadbirlar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.

Yer ko‘chkilari sodir bo‘lgan xududlar