Фуқаролик ҳуқуқидан оролиқ назорат иши 1 казус

Фуқаролик ҳуқуқидан оролиқ назорат иши 1 казус жавоби
Берилган биринчи казус бўйича иккита корхона ўртасида яъни ижарага берувчи “Ўрта Осиё транс” ва ижарага олувчи “Ўзавто” корхоналари ўртасидаги юзага келган вазиятга ҳуқуқий баҳо бериб ўтамиз.
Мамлакатимиз мустақилликка эришгач барча соҳалар қатори мулкчилик соҳасида ҳам бир қанча янгиликлар ва эркинликлар миллий қонунчилигимизда ўз ифодасини топа бошлади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 54-моддасида “Мулкдор мулкига ўз хоҳишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади...”¹ деган жумланинг киритилиши ҳам мамлакатимиз аҳолисининг турмуш даражасини янада яхшилашга хизмат қилди. Энди ҳар ким мулкдор бўлиши ва ундан ўзи истаганча фойдаланиши ва тасарруф этиши мумкин бўлди.
Ижарага берувчининг транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича ижарага олувчига кўрсатадиган хизматлари ҳажми транспорт воситасининг шартномада кўрсатилган ижара мақсадларига мос равишда нормал ва хавфсиз ишлатилишини таъминлаши шарт. Ижара шартномасида ижарага олувчига кўрсатиладиган хизматларнинг янада кенгроқ доираси назарда тутилиши мумкин.
Транспорт воситаси экипажининг таркиби ва унинг малакаси тарафлар учун мажбурий бўлган қоидаларга ва шартномада белгиланган шартларга, борди-ю, тарафлар учун мажбурий бўлган қоидаларда бундай талаблар белгилаб қўйилмаган бўлса, –– шундай турдаги транспорт воситасини ишлатишнинг одатдаги амалиёти талаблари ва шартнома шартларига жавоб бериши лозим.
Экипаж аъзолари ижарага берувчи билан меҳнат муносабатларини сақлаб қоладилар. Улар ижарага берувчининг транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланишга доир кўрсатмаларига ва ижарага олувчининг транспорт воситасини тижорат мақсадида ишлатишга доир кўрсатмаларига бўйсунадилар.
Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, экипаж аъзоларининг хизматига ҳақ тўлаш, шунингдек уларни сақлаш харажатлари ижарага берувчи зиммасида бўлади.
Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, транспорт воситасини суғурта қилиш ва (ёки) унинг томонидан ёки уни ишлатиш муносабати билан етказилиши мумкин бўлган зарар учун жавобгарликни суғурталаш мажбурияти, бундай суғурталаш қонун ёки шартномага мувофиқ мажбурий бўлса, ижарага берувчи зиммасига юклатилади
Мол-мулкни тасарруф этиш шаклларидан бири – бу мулк ижараси бўлиб, унинг ҳуқуқий асоси Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси ҳисобланади. Ушбу кодекснинг 535-моддасида келтирилишича: “Мулк ижара шартномаси бўйича ижарага берувчи ижарага олувчига ҳақ эвазига мол-мулкни вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш ёки фойдаланиш учун топшириш мажбуриятини олади.”² Мулк ижарасининг объектлари жумласига ер участкалари, ер ости бойликлари жойлашган участкалар ва бошқа мулкий комплекслар, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт воситалари ва фойдаланиш жараёнида ўзининг табиий хусусиятларини йўқотмайдиган бошқа ашёлар (истеъмол қилинмайдиган ашёлар) мулк ижарасига берилиши мумкин. транспорт воситаларининг ижараси ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида фикр юритамиз.



¹ Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. 54 модда.
² Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси. 29.08.1996. 535 модда.

Бу вазиятда мулкчиликнинг айнан транспорт воситаларининг ижараси борасида тўхталиб ўтамиз. Траспорт воситасини ижарага бериш шартномасига Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексининг 564-моддасида шундай таъриф берилган: “Транспорт воситасини экипажи билан ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи транспорт воситасини вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ҳақ эвазига ижарага олувчига беради ва ўз кучи билан уни бошқариш ҳамда техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатади. Транспорт воситасини экипажсиз ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатмаган ҳолда вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ижарага олувчига ҳақ эвазига беради.”³
Бундан кўриниб турибдики, транспорт воситасини ижарага бериш шартномаси икки турга, яъни транспорт воситасини экипажи билан ёки экипажсиз ижарага бериш шартномаларига бўлинар экан. Биз юқоридаги вазиятдан келиб чиқсак “Ўрта Осиё транс” корхонаси “Ўзавто” корхонасига хайдовчилари билан ижарага берганини кўришимиз мумкин.
Ҳар қандай ҳолатда ҳам транспорт воситасини ижарага бериш шартномаси, унинг муддатидан қатъи назар, ёзма шаклда тузилиши шарт. Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим бўлган автотранспорт воситаларини ижарага бериш шартномаси нотариал тасдиқланган бўлиши керак. Юридик шахслар томонидан фуқароларнинг автотранспорт воситаларини ижарага олиш давомида корхона, муассаса ёки ташкилот томонидан буйруқ асосида ижарага олиш ҳақида ҳужжатлар расмийлаштирилгандан сўнг автотранспорт воситаси эгаси иштирокида автомашинани соз ҳолатда топширганлиги ва корхона,



³ Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси. 29.08.1996. 564 модда.
муассаса ёки ташкилот томонидан соз холатда қабул қилиб олганлиги ҳақида топширишади. Транспорт воситаларини ижарага бериш шартномасининг шартнома объекти транспорт воситаси бўлган бошқа битимлардан фарқли жиҳатлари ҳақида гапирадиган бўлсак, аввало, ушбу шартнома расмийлаштирилиши натижасида ижарага берувчи ўзида мулк ҳуқуқини сақлаб қолишини айтиб ўтиш жоиз, яъни у ижарага берувчига ўз мулкига вақтинча эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқини беради, шартнома муддати тугагач ижарага олувчи транспорт воситасини эгасига қайтариб бериши шарт.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг Махсус қисм 34 боб учинчи бўлимининг 565, 566 моддалари “Транспорт воситаларининг ижарасига” бағишланади. Унга кўра 565-моддаси транспорт воситасини ижарага бериш шартномасининг шакли унинг муддатидан қатъи назар, ёзма шаклда тузилиши шарт деб белгиланган.
566-моддасида эса транспорт воситаси уни сақлаш, бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатган ҳолда ижарага берилганда ижарага берувчининг мажбуриятлари деб берилган ва ижарага берувчи шартнома амал қилиб турган бутун муддат давомида ижарага берилган транспорт воситасини тегишли ҳолатда сақлаши, шу жумладан жорий ва капитал таъмирлаши ҳамда зарур асбоб-ускуналарни бериши шартлиги айтилган.
Ижарага берувчининг транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича ижарага олувчига кўрсатадиган хизматлари ҳажми транспорт воситасининг шартномада кўрсатилган ижара мақсадларига мос равишда нормал ва хавфсиз ишлатилишини таъминлаши шарт. Ижара шартномасида ижарага олувчига кўрсатиладиган хизматларнинг янада кенгроқ доираси назарда тутилиши мумкин.
Транспорт воситаси экипажининг таркиби ва унинг малакаси тарафлар учун мажбурий бўлган қоидаларга ва шартномада белгиланган шартларга, борди-ю, тарафлар учун мажбурий бўлган қоидаларда бундай талаблар белгилаб қўйилмаган бўлса, –– шундай турдаги транспорт воситасини ишлатишнинг одатдаги амалиёти талаблари ва шартнома шартларига жавоб бериши лозим.
Экипаж аъзолари ижарага берувчи билан меҳнат муносабатларини сақлаб қоладилар. Улар ижарага берувчининг транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланишга доир кўрсатмаларига ва ижарага олувчининг транспорт воситасини тижорат мақсадида ишлатишга доир кўрсатмаларига бўйсунадилар.
Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, экипаж аъзоларининг хизматига ҳақ тўлаш, шунингдек уларни сақлаш харажатлари ижарага берувчи зиммасида бўлади.
Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, транспорт воситасини суғурта қилиш ва (ёки) унинг томонидан ёки уни ишлатиш муносабати билан етказилиши мумкин бўлган зарар учун жавобгарликни суғурталаш мажбурияти, бундай суғурталаш қонун ёки шартномага мувофиқ мажбурий бўлса, ижарага берувчи зиммасига юклатилади.
Бундан кўриниб турибдики биз юқоридаги иккита корхона ўртасида юзага келган вазият бўйича муаммолар ечимини Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг бир нечта моддалари билан тахлил қиладиган бўлсак ижарага берувчи корхона ва ижарага олувчи корхона ўртасидаги ўзаро келишув шартномасида кандай шартлар берилганлигига боғлиқ бўлади.
Бу ҳолатда ижарага берувчи корхона бутун мажбуриятни ўз
зиммасида бўлади.

Шундай қилиб, ижараси шартномаси, бошқа шартнома турлари каби ҳар икки томон учун ҳам манфаатли битим ҳисобланиб, мамлакатимиз иқтисодиётининг асосий йўналиши бўлган бозор иқтисодиётининг барча талабларига тўлиқ жавоб беради.

Фойдаланган адабиётлар.

1. 
   Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. 2019.
   

2. 
   Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси. 29.08.1996.
   

3. 
   Ўзбекистон Республикасининг ижара тўғрисидаги қонуни. 19.11.1991. 427-XII сонли.