Foydani maksimallashtirish

1.
Kompaniya nimaga intiladi, taalluqli ravishda, qanday investitsiya va moliyaviy qarorlarni amalga oshirishi zarurligi – biznes moliya fani rivojlangan sayin ushbu sohada ko‘pgina bahs-munozaralarni yuzaga keltirgan markaziy savol hisoblanadi. Quyida ayrim eng oshkora va ommaviy tavsiyalarni ko‘rib chiqamiz hamda ular qanchalik asoslanganligini diqqat bilan tahlil qilishga urinib ko‘ramiz.

Foydani maksimallashtirish

Ushbu holatda foyda, odatda, buxgalterlik foyda sifatida talqin qilinadi (ushbu mavzu keyingi bobda batafsil ko‘rib chiqiladi). Mazkur maqsad shunga asoslanadiki, aksiyadorlar kompaniya egalari hisoblanadilar va bu jihatdan kompaniya ustidan to‘liq nazorat ijrochilari hamda foyda oluvchilar sifatida faoliyat yuritadilar. Shu tufayli aksiyadorlar ta’siri ostida menejerlar, chamasi, maksimal ehtimoliy foyda olinishiga olib keladigan siyosat yuritishlari ta’kidlanadi.
Bunday yondashuv muayyan darajagacha maqsadga muvofiq, biroq aksiyadorlar uchun foydani maksimallashtirish maqsadi yetarlicha bo‘lmasligi mumkin. Foydani ishlab chiqarish ko‘lamlarini kengaytirish hisobiga oshirish mumkin. Agar foydani oshirish faqat qo‘shimcha jalb qilingan tashqi mablag‘lar ko‘payishi bilan bog‘liq bo‘lsa, bu aksiya uchun haqiqiy foyda pasayishi va aksiyadorlar ahvoli yomonlashishini anglatadi.
Farmatsevtika mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, odatda, yangi mahsulotlarni rivojlantirish va testdan o‘tkazish uchun ulkan mablag‘lar sarflaydilar. Tarmoqning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, yangi doridarmon vositasini bozorga chiqarish uchun bemalol 10 yil talab qilinishi mumkin. Tadqiq qilish va rivojlantirish uchun mablag‘lar sarflashni to‘xtatgan kompaniyada joriy daromad ko‘payadi, chunki chiqimlar qisqartiriladi, oldingi yillar amalga oshirilgan rivojlantirishga investitsiyalardan daromadlar esa avvalgidek kelib tushishda davom etadi. Shunday qilib, rivojlantirish uchun xarajatlarni rad etgan kompaniyaning joriy daromadi yuqorilab boradi, biroq uni noxush kelajak kutmoqda, chunki unda eskilarini almashtirish uchun yangi dori-darmon vositalari bo‘lmaydi.
Chamasi, aksariyat kompaniyalar qo‘shimcha tavakkalchilikni qabul qilishga tayyor bo‘lsalar, ularda qo‘shimcha investitsiyalarsiz daromadni oshirish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Masalan, kompaniya mahsulotlari sifatini nazorat qilish uchun xarajatlarni qisqartirish, hech bo‘lmaganda, qisqa muddatli davrda uning daromadlari ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Uzoq muddatli istiqbolda esa bozorga sifatsiz mahsulot chiqarilishi kelgusi savdo-sotiqlar va daromadlarning qisqartirilishiga olib kelishi mumkin.
Shubhasiz, samaradorlikni oshirish hisobiga daromadni ko‘paytirish – aksiyadorlar nuqtai nazaridan oqilona maqsad. Shunga qaramay, daromadni maksimallashtirish – aksiyadorlar uchun nima foydali ekanligining juda keng tavsifi hisoblanadi.

Ishlatiladigan kapitaldan daromadni maksimallashtirish

Ehtimol, ushbu maqsad daromadni maksimallashtirishning takomillashtirilgan varianti hisoblanadi, chunki foydani kompaniya hajmi bilan bog‘laydi. Shunga qaramay, daromadni maksimallashtirish bilan bog‘liq holatdagi kabi faoliyat tavakkalchiligi va uzoq muddatli barqarorligi hisobga olinmaydi.

Faoliyatni saqlab qolish

Shubhasiz, ko‘pchilik kompaniyalar faoliyatni saqlab qolishni zarur, biroq yetarlicha bo‘lmagan maqsad sifatida qabul qiladi. Faqat faoliyatni saqlab qolishdan tashqari boshqa maqsadlari bo‘lmagan investorlar kompaniyaning aksiyadorlari bo‘lishlari mushkul. Iqtisodiy turg‘unlik va boshqa qiyinchiliklar davrida ko‘plab kompaniyalar faoliyatni saqlab qolishni o‘zining qisqa muddatli maqsadi sifatida qabul qiladi. Biroq uzoq muddatli istiqbolda ular muqarrar ravishda kattaroq maqsadni mo‘ljallaydilar.

Uzoq muddatli barqarorlik

Ushbu maqsad faoliyatni saqlab qolishga o‘xshash va xuddi shunday uzoq muddatli yo‘nalish sifatida noreal va ulkan emas.

O‘sish

Daromadlar va/yoki aktivlar ko‘payishi haqiqiyroq maqsad bo‘lib ko‘rinadi va chamasi, menejerlar nuqtai nazarini aks ettiradi. O‘sish qisqa muddatli daromadga uzoq muddatli barqarorlikka va faoliyatni saqlab qolishga zid ravishda erishilmasligini nazarda tutadi.
Biroq, umuman olganda, o‘sish – maqsadning yetarlicha aniq tavsifi emas, chunki (biz bungacha ko‘rganimizdek) u faqat yangi mablag‘larni jalb qilish hisobiga ta’minlanishi mumkin.
Biror-bir kompaniya imkon qadar ko‘proq miqdorda yangi aksiyalar chiqarishni o‘z maqsadi qilib qo‘yishi shubhalidir.

Oqilona boylik tamoyili

Ko‘pchilik fikricha, faqat aksiyadorlar farovonligi bilan bog‘liq maqsadlar uchinchi ming yillik boshida real emas. Ular biznesni kapital yetkazib beruvchilar, boshqaruvchilik malakalarini, ish kuchini, mahsulotlar va xizmatlar hamda iste’molchilarni yetkazib beruvchilar ittifoqi sifatida qabul qiladilar. Ushbu ittifoq ishtirokchilaridan biri boshqa ishtirokchilar oldida ustuvorlikka ega emas deb hisoblanadi. Mazkur ittifoq mustaqil hisoblanmaydi, balki yanada kengroq ijtimoiy nuqtai nazardan baholanadi. Birinchilar qatorida ushbu nuqtai nazar Sayert va March (Cyert and March 1963) tomonidan ifodalangan.
Shu qayd etiladiki, maqsadlar ittifoq manfaatlarini aks ettirishi va biznes ishtirokchilardan biror-birining daromadini maksimallashtirishga urinmasdan, balki uning barcha ishtirokchilariga ular tomonidan sarflangan mablag‘larga mos daromadni ta’minlashga intilishi kerak.
Ushbu yondashuv oqilona boylik (satisficing) tamoyili deb nomlanadi.

Aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish

Ehtimol, ushbu maqsad alohida vazifalar sifatida daromad/o‘sish yoki barqarorlik/faoliyatni saqlab qolish bilan bog‘liq maqsadlarga nisbatan ko‘p jihatdan ishonchliroq, chunki aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish bir vaqtning o‘zida daromadni ham, tavakkalchilikni ham hisobga oladi. Agar A kompaniya va B kompaniyada daromadlar bir bo‘lishi kutilsa, biroq B kompaniyaga mablag‘lar sarflanishi yuqoriroq tavakkalchilik bilan bog‘liq bo‘lsa (ya’ni, B kompaniyaga tegishli umidlarning amalga oshish ehtimoli kamroq bo‘lsa), aqlli investorlar B kompaniyani emas, balki A kompaniyani afzalroq deb biladilar. Bundan tashqari, farovonlikni maksimallashtirish qisqa muddatli va uzoq muddatli foydani tenglashtiradi, buni foydani maksimallashtirishda amalga oshirishning imkoni bo‘lmaydi.
Farovonlikni maksimallashtirishga sodiqlik menejerlarni dividendlar to‘lash va aksiyalar narxlarini oshirish orqali aksiyadorlar uchun foydani maksimal oshiradigan tarzda tavakkalchilik va daromadni tenglashtiradigan qarorlar qabul qilishga undashi kerak.
Farovonlikni maksimallashtirish o‘zining asoslanganligiga qaramay, chamasi, yanada asoslangan maqsad – oqilona boylik tamoyiliga rioya qilish bilan to‘qnashuvga duch keladi. U ittifoqning faqat bitta a’zosi manfaatlari, ehtimol, boshqalar hisobiga qondirilishini nazarda tutadi. Biroq o‘zini oqlaydigan darajada, aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish mezonlari moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun asos yaratadi, ular kelgusida ittifoqning boshqa ishtirokchilari manfaatlariga asoslanib qabul qilingan qarorlar bilan o‘zaro muvofiqlashtirilishi kerak.
Shunga qaramay tasdiqlash mumkinki, oqilona boylik tamoyili va aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish bir-biriga dastlab tuyulishi mumkin bo‘lgan darajada kuchli zid kelmaydi. Bu farovonlikni maksimallashtirish vazifasi ittifoqning yetarli darajada yuqori daromad oladigan boshqa ishtirokchilari tomonidan to‘liq qo‘llab-quvvatlanishi mumkinligini anglatadi. Faraz qilaylik, kompaniya xizmatchilari ittifoq a’zolaridan biri hisoblanadilar. Xizmatchilarga qoniqarli shart-sharoitlar taqdim qilinmasligi dividendlar va aksiyalar narxida qanday aks etadi? Ko‘proq qoniqarsiz shart-sharoitlar kadrlarning yuqori qo‘nimsizligi, xodimlarning yetarli darajada bo‘lmagan sodiqligi, noroziliklar ehtimoli, qisqacha aytganda esa – kompaniyaning daromadsiz va noaniq kelajagiga olib keladi. Tabiiyki, bu investorlar tomonidan ishtiyoq bilan kutib olinmaydi va asta-sekin aksiyalar narxlari pasayishiga olib kelishi mumkin. Aksincha, o‘z ahvolidan mamnun xodimlar investorlar tomonidan ijobiy qabul qilinadi. To‘liq asos bilan taxmin qilish mumkinki, ittifoqning boshqa ishtirokchilariga nisbatan ham xuddi shunday xulosa chiqariladi.
Aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish biznesning odatdagi moliyaviy maqsadlarini har doim ham aniq aks ettirmaydi. Shunga qaramay, u moliyaviy qarorlar qabul qilishning asoslangan, ish uchun yaroqli negizini ifodalaydi. Aslida, kompaniyalar har doim o‘z aksiyadorlari boyligini kamaytiradigan qarorlar qabul qilolmaydi, chunki bu mazkur biznes qimmatining doimiy pasayishiga olib keladi. Har bir kompaniya faqat cheklangan boylik miqdoriga ega bo‘lib, shu tufayli ertami-kech uning kamayishi natijasida u biznesdan siqib chiqariladi.
Jensen (Jensen 2001) qayd etishicha, menejerlar bir vaqtning o‘zida bir necha maqsadlarga amal qilishlarini kutishning foydasi yo‘q. Qisman bu ittifoqning biznesda qatnashayotgan turli a’zolari o‘rtasida manfaatlar muvozanatiga erishishdagi qiyinchiliklar bilan izohlanadi. Shuningdek, Jensen fikricha, bir necha maqsadlarga erishishga intilish menejerlarga maqsadga muvofiq qarorlar qabul qilishlariga xalaqit beradi.
Menejerlar muvaffaqiyatining aniq mezonlari mavjud emasligi ular kamroq hisobot berishlariga olib keladi. Biznes maqsadi sifatida aksiyadorlar farovonligini maksimallashtirish tanloviga qarshi dalillar qanday bo‘lmasin, bunday maqsad sezilarli ustunlikka ega: menejment muvaffaqiyatini baholash, ayniqsa, aksiyalari narxini kuzatish mumkin bo‘lgan ochiq bozorda muomalada bo‘lgan kompaniyalarda ancha oson.