Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

6.2. Oddiy (keramik) pegmatit konlari
Oddiy pegmatitlar, ko‘pchilik tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, pegmatit hosil qiluvchi qoldiq qotishmalarning shakllanishi tufayli hosil bo‘lib, kimyoviy-mineralogik tarkibi o‘z bag‘riga olgan ona jinslarning tarkibiga to‘g‘ri keladi. Masalan, oddiy granit-pegmatitlar kaliy-natriyli dala shpatlari va kvarsdan iborat bo‘ladi. Oz miqdorda slyuda, turmalin, granat uchrashi mumkin bu pegmatitlarda granit yoki «xatli granit» strukturasi ko‘proq bo‘ladi.Pegmatit gavdalari va o‘lchamlari turlicha oval, linzasimon – cho‘zilgan, tomchisimon – shlir shaklida bo‘lib, ona jinslar (granit, granodiorit, leykokrat granit)dan tuzilgan massivlarning tepa qismida yotadi. Oddiy pegmatitlardan kvars va dala shpatlari ajratib olinib, keramika (chinni sopol) sanoatida ishlatiladi.
Bu hil pegmatitlarga Janubiy Nurota tog‘ining Oq tog‘ dalasi pegmatitlari misol bo‘la oladi (8-rasm)

.

8-rasm. Mikroklin formatsiyasiga kiruvchi pegmatitning morfologiyasi va ichki tuzilishi(P.T.Azimov buyicha).
SHartli belgilar: 1-biotitli granodiorit; 2-“yozuvli” pegmatit; 3-blokli mikroklin zonasi; 4-blokli kvars zonasi; 5-tektonik buzilish; 6-geologik qirqim chiziqlari.

Bu pegmatitlar ko‘pincha leykokrat graniti, aplit-pegmatit jinslarining daykalariga, ularning biotit graniti bilan kontakt zonalariga birikadi. Mineralogik tarkibi mikroklin, kvars; ba’zan biotit, albit, muskovitdan iborat. Aksessor minerallar granat, apatit, sirkon, monotit, sfen, ilmenorutil, berill, blometrandin, nitroortit va boshqalar ham uchrab turishligi massivning Nb,Ta,TR kabi elementlarga maxsuslashganliginiko‘rsatadi (P.Azimov).

Pegmatit gavdalarining shakllari linza, tomir, noaniq ko‘rinishda bo‘lib, qalinligi bir necha smdan 10 – 20 mgacha, uzunligi esa 300 mgacha boradi. N.K.Jamolitdinov va boshqa geologlar bo‘yicha, bu keramik pegmatitlar granit va aplitlarga qoldiq qotishma (eritma)lar ta’sir etishi sababli hosil bo‘lgan.
6.3. Qayta kristallangan pegmatit konlari
Bu pegmatitlar pegmatit hosil qiluvchi birikmalar tarkibiga to‘g‘ri keladigan tarkibli issiq gaz – suv eritmalarni ta’sir ostida dastlabki moddalarning qayta kristallanishidan hosil bo‘ladi. Natijada dastlabki mayda donador (pegmatit) jinslar qayta kristallanib, turli donador, yirik va ulkan kristallangan strukturalarga ega bo‘ladi. Mineralogik tarkibida esa kvars, dala shpati va dala shpatining buzulishidan hosil bo‘ladigan muskovit minerallari bo‘ladi.
Teksturasi xilma-xil bo‘lib to‘g‘ri, teskari, zonal, polizonal, assimetrik-zonal bo‘lishi mumkin. Pegmatit gavdalarining o‘lchovlari o‘zgaruvchan bo‘lib, eng uzun gavdalari bir – necha 100 m, xatto 5-6 kmga, qalinligi esa bir necha 10 mga etishi mumkin. Ular to‘g‘ri qatlamsimon, tomir, linzasimon yotqiziq, shtok, truba va taramlanib ketgan gavdalar ko‘rinishida uchraydi. Ularning ichki tuzilishi turli-tuman, ko‘proq differensiyalangan zonal bo‘ladi.
Qayta kristallangan pegmatitlarning ko‘pchiligi arxey va proterozoy davrila hosil bo‘lib, qadimgi platfrma, щitlardagi kristallli slanets, gneys, amfibolit, ba’zan granit jinslari orasida uchraydi.
Qayta kristallangan pegmatitlardan muskovit, dala shpati va kompleks xom-ashyo (kvars – dala shpati) olinmoqda. Muskovitli pegmatitlar Sibirning Mamsk rayoni, Kareliya, Kolsk yarim orolida topilgan. Qolgan foydali qazilmalar esa, yuqorida aytib o‘tilgan joylardan tashqari, Ukraina va Uralda olinmoqda.
Muskovitli pegmatitlar rivojlangan rayonlardan biri Sibirdagi Mamsk-CHuysk rayonidir. Bu rayonning pegmatit maydonlari kembriy metamorfik jinslar orasida joylashgan. Metamorfik qatlam pastdan yuqoriga mamsk, kadlikansk, bodaybinsk kichik seriyalariga bo‘linadi.
Demak, bu hil pegmatitlarga kvars va muskovit o‘rin almashinishi harakterli bo‘lib, albit va albitizatsiya juda oz rivojlanadi. Pegmatitlarning asosiy minerallari – kvars, plagioklaz, mikroklin, muskovit, biotitdir.
Ba’zan ularda albit, apatit, turmalin, magnetit, gematit, granat, disten, xlorit, seritsit uchraydi. Pegmatit gavdalari yotiq qatlamlarga monand linza va shtoksimon yotqiziqlar, kesuvchi tomir ko‘rinishda bo‘lib, o‘lchamlari turlicha bo‘ladi.