Foydali qazilmalarni boyitish jarayonlari

Ruda va minerallarning elektr xossalari
 
Minerallar elektr o‘tkazuvchanliklari bo‘yicha uch turga bo‘linadi: 
1. Solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi 10
2
-10
3
sm/m bo‘lgan 
menerallar o‘tkazgichlar deb ataladi (ularning solishtirma qarshiligi 10
9
Om.m dan kichik bo‘ladi). 
2. Solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi 10-10
-8
sm/m bo‘lgan 

---

285 
minerallar yarim o‘tkazgichlar deb ataladi. Ularning asosiy xususiyati, 
haroratni ortishi bilan elektr o‘tkazuvchanligi oshib boradi. 
30-jadval 
Minerallarning elektr xossalari 
№ 
Mineral 
Elektr xossalari 
Solishtirma 
qarshiligi, Om 
Dielektrik 
o‘tkazuvchanlik 
Elektr o‘tkazish 
qobiliyati
1.
Olmos 
10
14 
16,5 
O‘tkazmas 
2.
Apatit 
10
16 
7,4-10,5 
O‘tkazmas 
3.
Biotit 
- 
10,3 
Yarim o‘tkazgich 
4.
Volframit 
7.10
7 
15,0 
Yarim o‘tkazgich 
5.
Galenit 
3.10
5
81,0 
O‘tkazgich 
6.
Gematit, martit 
3.10
6
81,0 
O‘tkazgich 
7.
Gips 
- 
6,8 
O‘tkazmas 
8.
Grafit 
7.10
4 
81,0 
O‘tkazgich 
9.
Disten 
- 
5,7-7,2 
O‘tkazmas 
10.
Oltin 
- 
- 
O‘tkazgich 
11.
Ilmenit 
- 
33,7-81,0 
O‘tkazgich 
12.
Kalsit 
10
11
-10
16
7,8-8,5 
O‘tkazmas 
13.
Kassiterit 
8.10
14 
27,7 
O‘tkazgich 
14.
Kvars 
10
16
-10
21 
6,5 
O‘tkazmas 
15.
Magnetit 
1.10
2 
33,7-81,0 
O‘tkazgich 
16.
Monatsit 
10
14 
12,0 
O‘tkazmas 
17.
Molibdenit 
10
8 
- 
O‘tkazgich 
18.
Pirit 
4.10
3 
33,7-81,0 
O‘tkazgich 
19.
Platina 
- 
- 
O‘tkazgich 
20.
Rutil 
- 
81 
O‘tkazgich 
21.
Siderit 
10
4 
7,4 
O‘tkazgich 
22.
Sillimanit 
- 
9,3 
O‘tkazmas 
23.
Stavrolit 
- 
6,8 
O‘tkazmas 
24.
Sfalerit 
- 
7,8 
O‘tkazgich 
25.
Smitsonit 
10
14 
8,0 
Yarim o‘tkazgich 
26.
Sfen 
- 
4,0-6,6 
Yarim o‘tkazgich 
27.
Tantalit 
10
6
- 
O‘tkazgich 
28.
Titanomagnetit 
1,2.10
2 
- 
O‘tkazgich 
29.
Turmalin 
- 
6,9 
O‘tkazmas 
30.
Flyuorit 
5.10
14 
6,7-7,0 
O‘tkazmas 
31.
Xalkopirit 
1,5.10
4 
- 
Yarim o‘tkazgich 
32.
Xromit 
- 
- 
Yarim o‘tkazgich 
33.
Sirkon 
10
14
17,6 
O‘tkazgich 
34.
Serussit 
- 
23,1 
O‘tkazgich 
35.
Sheelit
4.10
15 
8-12,0 
O‘tkazmas 

---

286 
3. Solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi 10
-8
sm/m dan kichik bo‘lgan 
minerallar o‘tkazmaslar (dielektriklar) deb ataladi. Ularning solishtirma 
qarshiligi 10
12
Om.m dan yuqori bo‘ladi. 
Ma'lumki, har qanday qattiq jismda elektronlar bo‘ladi. Ular avvalo 
atomning yadroga yaqin turgan elektron orbitalarini to‘ldiradilar. Bunday 
elektronlar jismning elektr o‘tkazuvchanligiga qatnashmaydilar. Elektr 
o‘tkazuvchanlikka yadrodan uzoqroqda joylashgan to‘ldirilmagan 
orbitalarda aylanuvchi elektronlar qatnashadilar. Bunday elektronlarni 
o‘tkazuvchanlik maydonidagi elektronlar deb ataladi. Agar, to‘ldirilgan 
orbitadan to‘ldirilmagan orbitaga elektronlarni o‘tishi katta energiya talab 
qilmasa, ular tashqi elektr maydoni ta'sirida atomdan-atomga o‘tadilar. 
Bunday atom ko‘rinishga ega bo‘lgan minerallar o‘tkazuvchilar deb 
ataladi.
Boshqacha qilib aytganda, elektr maydoniga joylashtirilgan 
o‘tkazgichlarda ma'lum qism elektronlar atomdan chiqib ketadi va 
o‘tkazgichda musbat zaryadlangan ionlar sinchi (karkas) hosil bo‘ladi va 
ularda ”erkin zaryadlar“ – elektronlar harakat qiladi. Bu elektr toki oqimi 
degani. 
Agar o‘tkazgichni elektr maydoniga joylashtirilsa, uning sirtida 
elektr zaryadlari paydo bo‘ladi. Bir uchi musbat (elektronlar yetishmaydi), 
boshqa uchi manfiy (elektronlar ortiqcha) zaryadlanadi. Elektr 
maydonidan 
chiqarilsa 
qarama-qarshi 
zaryadlar 
muvozanatlashib, 
o‘tkazgich zaryadsizlanadi. Agar o‘tkazgichni zaryadlangan jismga 
tekizilsa, o‘tkazuvchanligi yaxshi bo‘lganligi sababli jism zaryadi ishorasi 
bilan bir xil bo‘lgan zaryadga ega bo‘ladi va jismdan qochadi.
Ikkita zaryadni o‘zaro ta'sir kuchi Kulon qonuniga bo‘ysunadi 
,
2
2
1