Foydalanilgan adabiyotlar royxati

Nominal narx
Adam Smit garchi nominal narx taklif yoki faqatgina mahsulot narxlari kabi
belgilanadi deb izohlagan bo‘lsa ham, u talabning rolini butunlay rad etmagan. U bozordagi narx talab va taklifning har ikkisi tomonidan belgilanadi, deb ishongan. U bazida tabiiy narxlar ham aynan talab va taklifga bog‘liqligini ta’kidlagan.
Shuningdek, u iqtisodning turli sektorlari orasida resurslar nazoratida va tabiiy narxlar tuzilmasida talabning o‘rni haqida qayd etib o‘tgan.Smitning nominal narxlarning shakllanishi haqidagi tahlili, uning davridagi iqtisodni ikki davrga ajratdi: qisqa va uzun muddat hamda iqtisodning ikki katta sektori bo‘lgan qishloq xo‘jaligi va ishlab chiqarish. Qisqa muddat mobaynida yoki savdo-sotiq davrida Smit ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligida tez sur’atlarda tushayotgan talab va ko‘tarilayotgan ta’minot ko‘rsatkichlarini topdi va shu sababli savdo-sotiq narxlari talab va ta’minotga bog‘lidir. Smitning uzun muddatda uchraydigan murakkabroq “tannarx” ustidagi tahlili o‘z ichiga ba’zi bir qarama-qarshililarni oladi. Qishloq sektori uchun tannarx ehtiyoj va ta’minotga bog‘liq,buning sababi uzoq muddatli ta’minot ko‘rsatkichi o‘smoqda va bu esa o‘z navbatida narxlarning ko‘tarilishini ko‘rsatadi.
Ammo ishlab chiqarish sektori uchun uzun muddatli ta’minot ko‘rsatkichi vaqti-
vaqti bilan mutlaqo elastikligi (gorizontalligi) ya’ni o‘zining o‘zgarmas narxlarning ifoda qilishi deb taxmin qilinsa, tahlilning boshqa qismlarida esa u pastga yo‘nalgan ko‘rsatkich ya’ni narxlarning pasayishi deb ko‘rsatiladi.
Ishlab chiqarishda uzoq muddatli ta’minot ko‘rsatkichi butunlay elastik
bo‘lganda, narx mahsulot bahosiga bog‘liq, ammo u pastga yo‘nalganda esa tannarx ikkala ehtiyoj va ta’minotga bog‘liqdir.Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini aniqlashga kelganda, Smitning
fikriga bir necha xil mumkin bo‘lgan izohlar mavjud. Birining taxminicha, uning ta’rifi ozgina nomunosib bo‘lgan, buning sababi ehtimol “Wealth of nations” – “Xalqlar boyligi” kitobi uzoq muddat ichida yozilganligi yoki ushbu masalalar uning fikricha ahamiyatsiz bo‘lganligidadir. Boshqa yondashishga ko‘ra, uning ishlab chiqarish narxlari haqidagi fikrini “haqiqiy Adam Smit” vakili deb tanlamoqdir. Bu o‘z navbatida, qaysi yondashish olinmasin, bir-biridan katta farq qilmaydi, chunki Smit tannarxlarning shakllanishida va iqtisodning turli sektorlariga resurslarning taqsimotida, ehtiyojning ahamiyati haqida tez-tez eslatib o‘tadi. Bunga qaramasdan, Smit va keying klassik iqtisodchilarga xos bo‘lgan belgi, ya’ni ishlab chiqarishdagi uzoq muddatli ta’minot ko‘rsatkichining shaklini hisobga olmaganda, tannarxni
aniqlashdagi katta urg‘u mahsulotning narxiga beriladi. Aqidaparastlarda nominal narxlar haqidagi savolga qiziqish uyg‘ondi, buning sababi ular ayirboshlashning etik tomonlari haqida o‘ylashayotgan bo‘lsa,
savdogarlar esa boylik ayirboshlash jarayonida yaratiladi deb hisoblashar edilar. Smit narxlarni etik nuqtayi nazardan, muhokama qilishiga qaramasdan, unda nominal narxlarni aniqlashdagi omillar haqida qiziqishga muhim bir sababi bore di. Iqtisodda ixtisoslashtirish va mehnat taqsimoti amalga oshirilsa, ayirboshlash zarur omillarga aylanadi. Agar Smit ta’riflagan davrda, ayirboshlash bozordan o ‘rin olsa, ma’lum bir muammolarni keltirib chiqaradi. Birinchidan, agar ayirboshlash barter darajasidan ustunroq bo‘lsa, o‘rta pul ayirboshlash savoli tug‘iladi. Smit pulning o‘rta ayirboshlashdagi ahamiyatini 1-kitobning 4-bo‘limida muhokama qiladi. Ikkinchidan, bu yerda nisbiy narx va baho savoli paydo bo‘ladi. Smitning yondashishini olsak, qanday qonun-qoidalar tovarlarning nisbiy yoki almashinadigan bahosini tashkil etadi. U ushbu savolni 1- kitobning 5,6,7 –bo‘limlarida yoritadi. Uchinchidan, ishlab chiqarishga qaratilganlarga iqtisodiyotning mahsuloti qay tarzda bo‘linadi. Smit 1-
kitobning qolgan bo‘limlarida daromadning taqsimlanishi haqida so‘z yuritadi.
Smitning qiymat so‘zi ikki turli ma’noga ega ekanini, foydasini ifodalashga,
ba’zida boshqa tovarlarni sotib olish qudratini ifodalash mumkinligini ta’kidlardi. Ular “amal qiymat” va “ayirboshlashdagi qiymat” deb ham ataladi. Amalda yuqori qiymatga ega bo‘lgan narsa ayirboshlashda hech qanda qiymatga ega bo‘lmaydiSmit fikriga ko‘ra ayirboshlashdagi qiymat boshqa tovarlarni sotib olish uchun maxsulotning qudrati. Bu bozor nuqtayi nazaridan xolis bahodir. Uning foydalanish bo‘yicha tushunchasi noaniqdir; uning nominal narxlarni tushuntirishdagi qiyinchiliklarni yengillatishda yaxshi natija berdi. Boshqa tomondan olib qarasak,uning sxolastikaga borib taqaladigan qo‘shimcha etik ma’nosi ham mavjud. Smitning qat’iy tartiblari uning foydalanishda olmoslarning deyarli ahamiyatisizligi haqidagi bayonotida asosan e’tiborga molikdir. Boshqa tomondan, amaliy ahamiyat bu
tovarning talabni qondirilish kuchi, mahsulotni yig‘ish yoki iste’mol qilish orqali qabul qilingan yutuqdir. Tovar iste’mol qilinganda bir necha turdagi yutuqlarga erishish mumkin: to‘liq, o‘rtacha va past foyda. Smitning diqqat markazida u yozib ketgandan keyin yuz yilgacha iqtisodchilar tomonidan sababi tushunilmagan, o‘rtacha foyda va qiymat o‘rtasidagi munosabatdan iborat bo‘lgan to‘liq foyda edi va bu talabning narxni aniqlashda qanchalik rol o‘ynashi haqidagi uning tushunchalarini yashirdi. Shu aniqki, suvning to‘liq foydasi olmosning to‘liq foydasidan kattaroq; bu Smit ta’kidlaganidek, suvning amaliy ahamiyati olmosnikiga qaraganda balandroq bo‘lishiga ishora qiladi. Shunga qaramay, suvning boshqa bir tarkibiy qismi olmosnikidan pastroq foydali bo‘lishining ancha ehtimolligi bor, chunki tovarning oxirgi foydasi uning ko‘p iste’mol qilinishi sababli ko‘pincha kamayadi. Tovar uchun
biz to‘lashni xohlaydigan narx uning to‘liq afzalliklariga emas balki oxirgi afzalligiga bog‘liqdir. Chunki Smit buni eslamaydi(boshqa iqtisodchilar ham 1870-yilgacha eslamaydi). U na olmos-suv paradoksiga qoniqarli yechim topa oladi, na amaliy ahamiyat va ayirboshlash ahamiyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘ra oladi. Suvdan ko‘ra foydaliroq narsa yo‘q, lekin uning sotish qiymati juda past; olmos-hech qanday foydalanish qiymatiga ega emas, biroq tovarlar almashinuvida juda yuqori qiymatga ega. Mana shundna so‘ng olmos-suv paradoksi kelib chiqqan.

Xulosa
Narx va narx har qanday biznes samaradorligining muhim qismidir.
Narxlar kompaniyaning daromadliligining muhim elementlaridan biri bo'lib, u savdo faoliyatiga bevosita ta'sir qiladi, chunki ma'lum turdagi mahsulotlarning narxlari darajasi va nisbati mijozlar tomonidan amalga oshirilgan xaridlar hajmiga ta'sir qiladi.
Bozorda narx belgilash ko'plab omillar ta'sirida murakkab jarayondir. Narx belgilashda umumiy yo'nalishni tanlash, yangi va mavjud mahsulotlar narxlarini aniqlashga yondashuvlar, sotish hajmini, aylanmani oshirish, ishlab chiqarish darajasini oshirish, foydani ko'paytirish, kompaniyaning bozordagi mavqeini mustahkamlash va boshqalar. Haqiqiy tijorat natijalari ko'p jihatdan narxlarga bog'liq bo'lib, to'g'ri yoki noto'g'ri narx siyosati firmaning bozordagi mavqeiga uzoq muddatli ta'sir ko'rsatadi.
Agar har bir iqtisodchi narx tuzilmasini bilsa, u holda u kompaniya o'z oldiga qo'ygan maqsadlarga yaqinlasha oladi, foydani ko'paytiradi va bozorda qolishi, ishlab chiqarishni kengaytirishi, xarajatlarni kamaytirishi va hokazo, lekin, albatta, , yakuniy maqsadlarga erishish uchun nafaqat tuzilma, balki narx belgilash usullari va strategiyalari haqidagi bilimlarni birlashtirish kerak.
Mahsulotning yakuniy narxini hisoblashning asosiy usullarini tahlil qilib, biz bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona faqat bitta usuldan foydalanmasligi kerak degan xulosaga kelishimiz mumkin, chunki bu har doim ham rejalashtirilgan foydani olishga imkon bermaydi.
Hozirgi vaqtda narxlarni belgilash jarayoni juda murakkab. Doimiy o'zgarib turadigan bozor muhitida malakali iqtisodchi har qanday faoliyat sohasida ishlab chiqarishni kengaytirish va rentabellik uchun narxlarni belgilashning barcha ta'sir qiluvchi omillari va nuanslarini bilishi kerak.