Difosfatlar – monogidroortofosfatlarni qizdirib olinadi, masalan:
2Na2HPO4 t0CNa4P2O7 + N2O
Kondensirlangan fosfatlar–anion sifatida quyidagi zanjir va sikllardan iborat bо‘ladi:
... - P - O - P - O - ...
O
O
O
O
Metafosfatlar, ularning aniq formulasi n In Me (PO ) 3 (n = 3, 4…)
kichik molekulyar sikllardan va polifosfatlardan iborat bо‘ladi.
Yuqori molekulyar natriy polifosfat – suvda eruvchan shaklda- grem tuzi deyiladi (geksametafosfat natriy) uning tuzilishi:
Grem tuzi suvni yumshatuvchi vosita sifatida ishlatiladi:
Bu tuz о‘zini ion almashinadigan – tutadi va suvdagi Sa2+ hamda
Mg2+ ionlarini bog‘laydi.
Fosfatlash. Metallarning sirtida (temir, rux, alyuminiy …)
fosfat qatlamini hosil qilish, bu metallarni korroziyadan va bir –birlariga yopishib qolishdan saqlaydi (fosfatli lok).
Fosforli о‘g‘itlar
Fosforli о‘g‘itlar – asosiy ozuqa sifatida fosfor elementi bо‘ladi. Fosforli о‘g‘itlar olish – amalda yoki juda qiyin eriydigan asosiy ozuqa sifatida fosfor elementi bо‘ladi. Fosforli о‘g‘itlarni olish –amalda yoki juda qiyin eriydigan tabiiy fosfatlardan о‘simlik
oson qabul qiladigan suvda yaxshi eriydigan shaklga о‘tkazishga asoslangan. Fosforli о‘g‘itlar tarkibidagi о‘simlik qabul qila oladigan fosforning miqdoriga qarab quyidagilarga bо‘linadi:
1. Oddiy superfosfat (16-20% R2O5; о‘g‘it tarkibidagi о‘simliklar qabul qiladigan fosfor miqdori an’ana bо‘yicha R2O5 ga nisbatan hisoblanadi).
Fosforit ma’danini [Ca3(PO4)2] 60% li sulfat kislota bilan qayta ishlab olinadi:
Sa3(RO4)2 + N2SO4 = 2SaSO4+Ca(N2RO4)2
Oddiy superfosfatda: ~35% Sa(N2RO4)2, 50%CaSO4, 8% H3PO4 va 7% boshqa aralashmalar bо‘ladi.
2. Qо‘sh superfosfat (46-49% R2O5)fosforitni 40%li ortofosfat kislota yordamida qayta ishlab olinadi. Tarkibida Sa(N2RO4)2 va oz miqdorda SaNRO4 bо‘ladi. Oddiy superfosfatdan farqli ballast CaSO4 umuman bо‘lmaydi.
Fosfaritni fosfat kislotasi bilan qayta ishlashning soddalashtirilgan tenglamasi:
Sa3(RO4)2 + 4N3RO4 = 3Sa(N2RO4)2
Agar xom ashyo sifatida apatit olingan bо‘lsa, (3Sa3(RO4)2∙SaF2) –hosil bо‘ladigan HF kislotasi qum (SiO2) bilan ta’sirlashib uchuvchan modda SiF4↑ holida ajratiladi.
3. Presipitat CaHPO4∙2H2O Bunda fosforitdan ekstraksiya usulida ajratib olingan ortofosfat kislotasi, sо‘ndirilgan ohak bilan neytrallanish reaksiyasi asosida olinadi.
Soddalashtirilgan tenglamasi:
Sa3(RO4)2+3N2SO4=3CaSO4+2H3PO4
H3PO4+Ca(OH)2=CaHPO4∙2H2O
Presipitat nordon tuproqli yerlar uchun yaxshi о‘g‘itdir.
4.Aralash о‘g‘itlar. Tarkibida bir vaqtning о‘zida о‘simliklar uchun zarur bо‘lgan azot-fosfor kaliy elementlarini tutgan murakkab о‘g‘itlarga aralash о‘g‘itlar deyiladi. Asosiy ozuqa elementlari:
N:R:K=1:0,85:1,7 massa nisbatlarda bо‘ladi.
Aralash о‘g‘itlarni olish uchun fosforitli-apatitli ma’danlar ketma-ket nitrat kislota bilan va ammoniy sulfat bilan qayta ishlanadi (SaSO4 chо‘kmasi ajratiladi), keyin ammiakning suvdagi eritmasi bilan neytrallanadi va aralashmaga KSl yoki K2SO4 qо‘shiladi; qattiq
о‘g‘it birgalikda kristallanadi va granulirlanadi.
Aralash о‘g‘itlardan eng muhimlari:
4 2 4 NH H PO -ammofos (azot:fosfor)
4 2 4 (NH ) HPO -diammafos (azot:fosfor)
NH H PO KCl 4 2 4 (yoki 2 4 K SO ) ammofoska (azot:fosfor:kaliy)
Fosforning biologik roli.
Fosfor, azot va kaliy kabi eng muhim element, fosforsiz hayot bulmaydi. Fosfor tirik tо‘qima protoklazmasi, xromosom, vitaminlar, fermentlar va boshqalar tarkibiga kiradi, о‘simliklar va xayvonlar organizmlarida azotli moddalar va uglevodlarning hosil bо‘lishida
hamda aylanishlarida ishtirok etadi. Tirik organizmlarda fosfor suyak, mushaklar, miya tо‘qimalari va nerv tolalarida mavjuddir. Katta yoshdagi kishi organizmida 4,5 kg fosfor bо‘ladi. Inson fosforsiz harakatlana olmaydi, ovqatlana olmaydi, kо‘paymaydi, nafas va fikrlay olmaydi. Akademik A.YE Fersman fosforni «hayot va fikrlash» elementi degan edi. Deyarli barcha muhim fiziologik jarayonlar tarkibida fosfor bо‘lgan moddalarning о‘zgarishi bilan bog‘liqdir.
Umuman, azot kabi fosfor va uning turli birikmalari hayotning asosi ekanligi fosfor oqsil tarkibiga kirishi, tirik organizmlardagi va tabiatdagi moddalarning aylanish jarayonida uning roli juda katta ekanligi isbotlangan.
Quyidagi jadvalda azotli, kaliyli, fosforli mineral о‘g‘itlarning turlari va mahsulotdagi quruq moddaga nisbatan hisoblangandagi ozuqa modda miqdori keltirilgan.
Mineral о‘g‘itlar nomi Mahsulotdagi ozuqa modda miqdori, quruq moddaga nisbatan
hisoblanganda. Ammiakli selitra
Natriyli selitra
Kaliyli selitra
Ammoniy sulfat
Mochevina (karbamid)
Suyuq suvsiz ammiak
Ammiakli suv
Ammiakat A ( 4 3 3 NH NO vaNH suvli eritmasi)34% N
15-16% N
N17% dan kam emas
20,5-20,8%N
46%N
82.3%N
16-20.5%N
35-37%N
Fosforit uni:
Super fosfat:
Oliy nav R2O5 25% dan kam emas
1-nav R2O5 22% dan kam emas
2-nav R2O5 19% dan kam emas
namlik qaysi navdan qat’iy nazar 3% dan kam emas
Oliy nav R2O5 19% dan kam emas
1-chi nav R2O5 19% dan kam emas
Granulanganida R2O5 -20%-20,5% gacha
Ammoniylashgan Qora-Tog‘ fosforitdan:
- R2O5 14% dan kam emas
Qо‘sh super fosfat
Peresipitat
Ftorli fosfat
Tomasshlak
- N- 2,3% dan kam emas
45-48% gacha R2O5
30-40% gacha R2O5
20-30% gacha R2O5
~14% R2O5
Kaliy xlorid
Aralash kaliy tuz
Kaliyli selitra
~90 dan kam bulmagan KCl
Kaliy K2O5 ga hisoblaganda 30-40%
Kaliy K2O5 ga hisoblaganda 46,5%
Murakkab fosforli о‘g‘itlar
Ammoniylashgan super fosfat:
4 2 4 2 4 2 NH H PO Ca(H PO )
Ammofos 4 2 4 NH H PO Nitrofoska
(N, P, K)
20% gacha R2O5 va
2-3%N
50% gacha R2O5 va
10%N
Azot, fosfor va kaliyli tuzlarini har xil nisbatlarda tayyorlanadi
