Fonetika va fonologiya haqida tushuncha Tovush va fonema. Nutqning fonetik bo'linishi Nutq a’zolari va ularning vazifalari

Bo‘g‘in.O‘pkadan chiqadigan havo oqimiga berilgan bir zarb bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar yig‘indisiga bo‘g‘in (sillabema) deyiladi. Bo‘g‘in asosini unli tovush tashkil qiladi. Shuning uchun ham so‘zda nechta unli tovush bo‘lsa, bo‘g‘inlar soni ham shuncha bo‘ladi. Masalan: o - i - la, ta - la -ba, mak-tab.
Ko‘rinadiki, bo‘g‘inlar bir tovushli, ikki tovushli va ko‘p tovushli bo‘lishi mumkin. Agar bo‘g‘in unli bilan tugasa ochiq bo‘g‘in deyiladi: a-do-lat so‘zidagi birinchi va ikkinchi bo‘g‘inlar ochiq bo‘g‘inlardir. Bo‘g‘in undosh bilan tugasa yopiq bo‘g‘in deyiladi: daf-tar, tog‘-lar
kabi so‘zlardagi bo‘g‘inlar yopiq bo‘g‘inlardir.
O‘zbek adabiy tilida bo‘g‘inlarning tovush tarkibiga ko‘ra quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Bir unlidan iborat bo‘g‘in: o-ta, o-i-la.
   
2. 
   Bir unli va bir undoshdan iborat bo‘g‘in: bo-la, ish, ko‘-cha.
   
3. 
   Bir unli va ikki undoshdan iborat bo‘g‘in: bur-gut, mak-tab, sta-kan.
   
4. 
   Bir unli va uch undoshdan iborat bo‘g‘in: mart, dard, to‘rt, trak-tor.
   
5. 
   Bir unli va to‘rt undoshdan iborat bo‘g‘in: trans-port, struk- tura.
   

Shuni ham aytish lozimki, o‘zbekcha so‘zlarda bo‘g‘inning boshida undoshlar qator kelmaydi. Chunki sof o‘zbekcha so‘zlarda bo‘g‘in (undosh+unli) s+v yoki (unli+undosh) v+c kabi qolip asosida tuziladi. Tilimizdagi c+c+v yoki c+v+v qolipli bo‘g‘inga ega bo‘lgan so‘zlar o‘zga tillardan o‘zlashgandir.
So‘zni bir qatordan ikkinchi qatorga ko‘chirib yozishda, bolalarga boshlang‘ich sinfda savod o‘rgatishda, barmoq vaznidagi she’rlarda vazn o‘lchovi sifatida bo‘g‘inning amaliy ahamiyati kattadir.
Tovush nutqning bo‘g‘in yoki so‘z tarkibidagi eng kichik, fonetik jihatdan bo‘linmaydigan birligidir.
Urg‘u. So‘z bo‘g‘inlaridan birining (yoki gap tarkibidagi bo‘laklardan birining) boshqasiga nisbatan kuchliroq ohang bilan talaffuz etilishi urg‘u (aksentema) deyiladi. Urg‘u adabiy nutqning muhim vositalaridan biri bo‘lib, tilshunoslikda uning ikki turi farqlanadi:1) leksik urg‘u (so‘z urg‘usi); 2) mantiqiy urg‘u (gap urg‘usi).
Leksik urg‘u, odatda, bo‘g‘indagi unli tovushga tushadi. So‘z tarkibidagi urg‘u olgan bo‘g‘in urg‘uli bo‘g‘in, urg‘uga ega bo‘lmagan bo‘g‘in esa urg‘usiz bo‘g‘in deyiladi. Masalan: O‘zbekisto΄n, istiqloli΄ng mubora΄k! gapdagi har bir so‘z o‘zining urg‘uli va urg‘usiz bo‘g‘iniga ega.
O‘z navbatda, leksik urg‘u so‘zning qaysi bo‘g‘iniga tushishiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1) bog‘liq (yoki barqaror) urg‘u; 2) erkin urg‘u.