Folklorumuzun bilici babası s dnik Pa a

M n a iq m, qanlı gül, 

 

 

 

Qanlı danı , qanlı gül. 

Yemi  bülbül ba rını, 

Çıxmı  a zı qanlı gül. 

 

 

Görürsünüzmü,  Sarı  A ıq  insan  fantaziyasının 

m hsulu  olan  bir  fsan ni  bayatısının  m zmununa 

g tirir,  onu  formaja  göz l  biçiml ndirir,  tarix n 

b

riyy tin  yadda ına  h kk  ola  bil j k  ölm z  poetik 

bir nümun  yaradır. 

---

 

11

 

M lumdur  ki,  Az rbayjan 

fsan l rind   v  

bayatılarında    boynunu  bükük,  yri  tutan  b növ  

ayrılıqdan,  h sr td n  bu 

kl   dü mü dür.  B növ  

gah  atasını,  gah  qarda ını,  gah  da  sevgilisini  itirir, 

boynunu  bükük  tutaraq  zaman-zaman  göz  ya ları 

axıdır.  Türkdilli  xalqların  dini,  dili,  bir  çox  ad t  v  

n n l ri  eyni  olsa  da,  onların 

fsan l rind  

b nz rsizlik vardır. M s l n, Qazaxıstanda b növ nin 

yanında düz qam tli «Çiçi mama» adlanan bir b növ  

növü  d   bitir.  Çiçi  mamadan  soru urlar:  -  Yanındakı 

kimdir? – Qızım B növ dir – dey  javab verir. 

- B s onda s n bel  qürurlu, m rur dayandı ın 

halda, qızın b növ  boynunu niy  bükür? 

 

Çiçi mama javab verir: 

- B s ni anlı qız anasının yanında utanıb ba ını 

a a ı tutmazmı? 

Bizim  «Naftalan» 

fsan mizl   türkm nl rin 

«Baharden  gölü»  fsan si  arasında  da  mü yy n 

ox arlıq mövjuddur. “Naftalan”  fsan sind  b d ni yara 

tökmü   d v ni  Naftalan  gölünün,  ba dan-aya a  yara 

tökmü ,  sa almaz  d rd   mübt la  olmu   o lanı  is  

Baharden gölünün suyu sa aldıb anadang lm  edirl r. 

Xarakterin ,  milli  ad t- n n l rin ,  jo rafi  m kanına, 

iqlimin  uy un olaraq yaxın olsa bel , h r bir xalqın öz 

m n vi dünyası vardır. 

 

H tta, bir ölk  daxilind  ayrı-ayrı areallarda eyni 

mövzuya  aid  b nz rsiz  fsan l r  mövjuddur.  H r 

çiç yin,  bula ın,  çayın,  gölün,  da ın-da ın,  qalanın, 

qu un  öz  fsan si  vardır.  Xalq  lifbanı  bilm diyi 

zamanlarda  bel ,  mühüm  hadis l ri,  fsan l ri  sal 

qayalara,  çiç kl rin  yarpaqlarına  yazmı dır.  Axtarı lar, 

mü ahid l r göst rir ki, bu v  dig r tarixi abid  uçulub 

da ıldıqda, itib batdıqda, izi qalmadıqda onun  fsan si 

---

 

12

d  zaman keçdikj  hafiz l rd n silinib unudulur. Tarixi 

abid l ri  qorumaq  –  qiym tli  fsan l rini,  xalqın  b dii 

t f kkürünü  v   tarixini  qorumaq  dem kdir.  M s l n, 

Bakıda “Qız qalası” qalmı ,  onun  fsan si bu gün d  

ya ayır.  “S bayıl  qalası”  is   yer   gömülmü ,  yox 

edilmi ,  fsan si d  onunla b rab r qeyb  ç kilmi dir.  

H r  bir  toponimd ,  r vay td   tarixi  xsiyy tl r  

özl rin   yer  almı   v   orada  m skunla mı lar. 

Toponimin  iç risind   bir  toplumun  tarixi  v   ya    bir 

xalqın tarixinin bir parçası ya ayır. 1903-jü ild  rusların 

ç kdiyi  bir  x rit d   Xo bula ın  adı  «Xanbulaq»  kimi 

yazılmı dır.  Bax,  h qiq t  budur.  H min  yaylaqda  olan 

yüz  bula ın  iç risind   bu  bulaq  bulaqların  xanıdır. 

Naxçıvanda  ahbuz,  A damda  ahbulaq,  K p zd  

Xan yurdu, Xan qızının bula ı, Xanbula ın yaxınlı ında 

Ziyadxan  bula ı  v   buna  b nz r  bulaq  v   yer  adları 

mövjuddur.  Bel   toponiml rd n  birinin  m zmunu 

«Nuhçıxan»  fsan -r vay tind   verilmi dir.  R vay t  

gör ,  Nuh  qabaqjadan  x b r  tutur  ki,  dünya  tufanı 

ba layajaq  v   yer  üzünü  su  alajaqdır.  Nuh  g mi 

düz ltdirir, n sli k silm sin dey  h r bir janlıdan jüt-jüt 

(erk k-di i)  g miy   götürür.  G mi  suyun  üz rind  

dünyanı  dola ır.  N hay t,  indiki  Naxçıvan  razisind  

tufan  sakitl ir,  Nuh  öz  g misi  il   bu  torpaqda  suyun 

üzünd  görünür. Ona gör , d  bura “Nuhçıxan” adlanır. 

G mi bir  da dan  keçir.  Nuh  deyir:  -  Bu  da  K mçidir, 

y ni uja deyil, zirv si k mdir.  kinji da a çatanda da ın 

i  bir qayası g mini de ir v   iç ri su daxil olur. Nuh 

deyir: 

-    lan,  da dır.  De il n  yerd   qıvrıl  yat,  g miy  

su dolmasın. 

B zi  t dqiqatçılar  « nan,  da dır» 

klind   bu 

adın yozumunu verirl r. Nuh bu da a “ lan da ı” adını 

---

 

13

vermi dir.  Çünki  g mini  ilan  xilas  etmi dir.  G minin  

için   su  dolub  batma a  qoymamı dır.  G mi  A rı 

da ının ba ında dayanır.  

B zi  t dqiqatçılar    A rı  da ının  Türkiy d  

olmasını n z r  alaraq  fsan -r vay ti natamam v  ya 

iki hiss d n ibar t danı ırlar. K mçi,  lan da ı v  A rı 

da ı  Türk  yurdu  olaraq  ür yimiz,  x yalımız,  gözümüz 

kimi  s rh d  tanımamı lar.  Bunlar  bütövlükd   Türk 

yurdunun t bii alınmaz qalalarıdır. 

 Tufan  sakitl dikd n  sonra  Nuh  ilandan 

soru ur: 

 - S n  mükafat olaraq n  verim?  

Javabında ilan demi dir: 

-  Qoy  arı  h r  yanı  dola sın,  n yin  ti  irindirs  

m n  x b r versin. 

Arı canlıları yoxlamı  v  insanın  tind n  irin  t 

olmadı ını aydınla dırmı dır. Arı: -  nsan  ti, insan  ti- 

dey -dey   g l rk n,  qaranqu   onun  danı an  dilini 

kökünd n  çıxartmı ,  arı  «vız-vız»  el y -el y   qalmı , 

insan  tinin  irinliyini Nuha v  ilana çatdıra bilm mi dir. 

lan  bu  i i  qaranqu un  tör tdiyini  anlamı ,  

qaranqu dan intiqam almaq ist mi , onu tuta bilm mi , 

qaçara ına quyru unu çapmı dır. O günd n qaranqu  

insanları  özün   dost  seçmi   v   onun  eyvanında,  

damında yuva qurur. Biz  gör ,  fsan  tarix deyil, lakin 

fsan  tarixsiz d  deyil. Onda h qiq tin özü, izi v   ya 

h r hansı bir  lam ti ya ayır. 

H r  bir  toponim  tarixi  ni an dir.  O  özünd  

m nsub  oldu u  xalqın  tarixinin  bir  parçasını,  dilini, 

dinini  v   tayfaların  adlarını  zaman-zaman  ya adır, 

da ıdı ı  m zmununu  xalq  etimologiyasının  köm yi  il  

n sild n-n sil  ötürür. 

---

 

14

H r  bir  toponim  sirli-sehirli  bir  qaladırsa,  onun 

açarı xalq etimologiyasıdır.  

Tovuzdakı  lib yli  k ndi  haqqında  xalqda  bel  

bir  r vay t  ya ayır.  Nadir  ah  Gürjüstanın  üstün  

birba a  hüjuma  keçir,  t lafat  verir,  qo un  p r n-p r n 

dü ür. 

Nadir  ah  özü  d   bir  qarının  evind   daldalanır. 

Qarı  onun    qaba ına  bir  qab      südlü  yem k  qoyur. 

Nadir  ah t l m-t l sik, qaynar-qaynar   südlü yem yi 

yem y  ba layır. Bunu gör n qarı deyir:  

-  S n  d   Nadir  ah  deyils n  ki,  s birsizlik  edib 

qo unu  qırdırasan.  Nadir  ah  soru ur:  -  Qarı  n n , 

Nadirin yerin  s n olsaydın, nej  müharib  ed rdin?  

-  O ul,  qo unu  topa  halında    dü m nin 

qaba ına  çıxarmazlar.    Dü m n  qüvv ni  bil r,  güjünü 

toplayıb s ni v  qo ununu m hv ed r. Ordunu yüz yer  

bölub  h r  da ın  dalında  bir  qüvv   saxlamaq  lazımdır. 

Yeri g ldikd  biri o birinin harayına çata bilsin.  

Nadir  ah qarının dediyi kimi qo unu nizamlayır,  

hüjuma  keçir  v   döyü d   q l b   çalır.  O,  birba a 

qarının evin  g lir: 

-  Qarı  n n ,  o uldan,  u aqdan  n yin  var?  – 

dey  müraji t edir. 

-

 

li adlı bir o lum var, k ndin naxırçısıdır. 

Nadir  ah  k nd  jamaatını  toplayır,  qarının 

hikm tind n, uzaqgör nliyind n söz açır. N tij d  deyir 

ki, bel  ananın o luna naxırçılıq yox, b ylik yara ır. Bu 

günd n  k ndiniz  lib yli  k ndi  adlanır,  li  d   onun 

b yi olur.  lib yli k ndinin adı o günd n Nadir  ahdan 

yadigar qalır. 

  fsan  v  r vay tl rin yaradıjısı olan xalq ayrı-

ayrı  hadis l rin,  m s ll rin  izahında  tarixi  h qiq tl rin 

pozulub-pozulmamasına,  mü yy n  m nada  t hrif 

---

 

15

olunmasına  az  diqq t  yetirs   d ,  b dii  sözün 

h qiq tin  h mi  sadiq qalmı dır. 

«Yozqat»  toponiminin  xalq  etimologiyasına 

saslanaraq  bel   bir  yozumu  vardır.  M h mm d 

Pey mb r  lind   sa    türk  torpa ından  keçirmi . 

Üzünün  nuruna  gör ,  çöld   qoyun  otaran  çoban  onu 

saxlayıb deyir: 

-

  Baba, m nim müsafirim ol, sonra get. 

Nurani  insan  onu  e idir.  Çoban  qara  qoyunu 

sa ıb  qabdolu  südün  iç risin   çör k  do rayır.  Nurani 

adam aya a qalxıb ged rk n:  

- Sürün yüz qat olsun – deyir. 

  

trafdan  bu  m nz r ni  seyr  ed nl r  çobana 

deyirl r: 

-  S nin  müsafirin  H zr ti  M h mm d  idi.  O 

s nd n ayrılark n n  deyib getdi? 

Çoban deyir: 

- Dediyi sözd n birj si yadımda qaldı. – Dedi ki, 

sürün yozqat olsun (y ni, yüzqat olsun).  

H min  günd n  H zr ti  M h mm din  türkün 

nem tini  daddı ı,  torpa ından  g lib  keçdiyi    razinin 

adı Yozqat qalır. 

 

ndi Yozqat Türkiy d  böyük bir vilay tdir.  

 

Salyan  rayonunda  bir  k ndin  adı  Xalajdır.  Yerli 

adamlar  bu  toponimi  «xalqı  aç»  m nasında  yozurlar. 

Halbuki,  Xalaj    O uzun  24  n v sind n  birinin  adıdır. 

«G lin  qayaları»,  «Çoban  da a  dön nl r»  bir-birl rin  

b nz s l r d , Az rbayjanda ayrıja, Qaza ıstanda is  

ayrıja  m na  da ıyırlar.  Bizd   çobanlar  öz  s hvl ri 

ujbatından qoyun sürül ri il  b rab r da a dönürl r. 

 Qaza ın  «Yuxdan  qız»  fsan sind   atanın 

qar ı ı  il   qız  v   onun  sevgilisi  qoyun  sürüsü  il  

b rab r  da a  dönürl r.  Qaza ın    «Yuxdan  qız»  v  

---

 

16

türkm nin    «Firuz   ba ı»  fsan l ri  h r  biri  öz-

özlüyünd  müst qil bir  s rdir, ölm z s n t injisidir.  

 

Bizd  

Be barmaq 

da ı 

yaxınlı ında  

na ükürlüyü  ujbatından  Harunun  mal-qoyunu  yer 

aralanır,  torpa a  gömülür.  Ara-sıra  heyvanların  çöld  

qalmı  quyruqları, qoyunun-qoçun buynuzları görünür. 

 

Da k nd  yaxınlı ında  Harunun  bostanı  yer  

batır,  ara-sıra  burnu  sarı  çiç kli  yemi ,  xal-xal  b z kli 

qarpızların  ya ıl  ta ları  torpaqdan  güjl   seçilir.  Xeyli 

aralıda  bostançının  oturajaq  yeri,    uçulmu   damı,  içi 

bo   qara  bir  qazan,    yanında  da  qab-qajaq  görünür. 

H r  iki  fsan d   hadis l r  eyni  jür  j r yan  edir.  F rq 

ondadır  ki,  Az rbayjanda  Harunun  mal-qoyunu, 

Özb kistanda  is   ba -bostanı  yer   gömülür.  Bütün 

bunlar genetik  laq dir – qan yadda ında qalan izl rdir.  

«F rhad  v  

irin» 

fsan l rin   Güney 

Az rbayjanın 

rd bil, 

Türkiy nin 

Amasiya, 

Az rbayjanın O uz, 

ki v  Naxçıvan bölg l rind  rast 

g lirik.  Adlar  eyniyy t  da ısa  da,  h r  bir  fsan nin  öz 

m zmunu, forması v  m na çalarları vardır.  

«Koro lu»  fsan l ri  epos-dastanın  öz yidir, 

ba lan ıjıdır.  Biz  bundan 

vv lki  yazılarda  da 

«D rb nd s f ri»nin «Koro lu» dastanı il  heç bir uyarı 

olmadı ını  qeyd  etmi ik.  Biz  ona  sas n  deyirik  ki, 

bizim  dastanlarımızın  heç  birind   bazub nd  m s l si 

yoxdur.  Bu  r bl rd   v   farslardadır.  «H zr ti  li 

Q b l y   g lir.  Bir  neç   gün  qona ı  oldu u  qadınla 

si d  olur, ayrılark n qadına bazub nd verir v  deyir: 

-  g r qızım olsa, bazub ndi satıb jehiz alarsan, 

yox o lum olsa qoluna ba layıb arxamja gönd r rs n.  

st r  H zr ti  li,  ist rs   d   fars  q hr manı 

Rüst m-Zal 

öz 

o ullarını 

öldürdükd n 

sonra 

bazub ndl rin   baxıb  tanıyırlar.  Bizd ,  O uz 

---

 

17

q hr manları  qadınla  ki i  birlikd   at  çapır  v   döyü  

girirl r.  Qanturalı  v   Seljan  xatun,  ah  smayıl  v  

r bz ngi buna misal ola bil r. H tta, on gün , bir aya 

arvadının    dünyaya  u aq  g tir c yini  bil n  q hr man 

s birsizlik göst rib deyir: 

-  g r  qızım  olsa  qapıdan  l k,  o lum  olarsa 

yay-oxu  asarsan.  Dahil r  demi :  «Bir  xalqın 

m n viyyatını  ba qa  bir  xalqın  m n viyyatı  v z  ed  

bilm z». 

Son  zamanlar  diqq timizi  ç k n  Xızır,  Xızır 

lyas, Xıdır N bi, Xıdır Zind  v  Diri baba  fsan l ridir. 

Bunlar  boyunba ı  kimi  X z r  d nizinin 

trafına 

düzülmü l r.  Ya ıl  donlu  Xızır  X z r  d nizinin 

üstünd n  A -Boz  atını  bel d n-bel y   çapır. 

Osetinl rin  Xızı  d nizi,  trafındakı  qalanı  Xızı  qalası 

adlandırmaları,  X z r  sahilind   bu  gün  d   Diri  baba 

abid sinin,  Xızı  qalasının,  Xıdır  Zind   adlanan  yerin, 

Be barmaq da ının v  Xızı bölg sinin, oradakı ya ayı  

m nt q sinin mövjudlu u çox  ey deyir. H l  Qubanın 

Tufan  da ında  Xıdır  N binin  buzdan  ocaq  qalayıb 

qızınmasını  demirik.      Türkm nl rin  orta 

sr 

dastanlarındakı  qo malarda  bu  misra  tez-tez  i l dilir: 

«X z rbejan sarı uç indi durnam». 

Xalq  arasında  çox  az-az  e idil n  bir m s l var: 

«N  d rin d ryaya gir, n  d  Xızır  lyası ça ır». 

Xızır  lyasın A ıq Q ribi üç aylıq yolu, üç günlük 

yol  edib  H l bd n  Tiflis  h rin   A -Boz  atın  belind  

g tirdiyini  bilirik,  Bu ajın  yarasına  ana  südü  il   da  

çiç yinin  d rman  oldu unu  –  dediyini  bilirik,  «Arzu-

Q mb r»  dastanından  öldürülmü   Q mb ri  Xızırın  

diriltdiyini bilirik, a iql r  v  m uqlara Xızır t r find n 

buta  verildiyini d  bilirik. 

---

 

18

Lakin  Xızırın  d rin  d ryalarda  batanları  xilas 

etm si, ölümd n qurtarması bizim üçün t z dir.  

«Yetim Aydın» dastanına gör  Türkm n a ıqları 

Ur anla  Qur an  ozanların  son  nümay nd si  D d  

Qürb t,  D d   Gügü  (b lk   d   güzgü)  v   D d  

Heyk llini  sazla-sözl   ba lamaq  üçün  D rb nd  

g lirl r.  Deyi m   zamanı  Ur an  v   Qur an  m lub 

olur.  Evind   qaldıqları  g nj  o lan  ozanları  ba layıb 

Türkm n  a ıqlarının  sazlarını  özl rin   qaytarır.  Lakin 

Yetim  Aydın  Ur anla  Qur andan  ayrılmayıb,  m n  d  

sizinl   ged j y m  deyir.  Yetim  Aydın  o  q d r  çirkin, 

ba ı  keç l  o lan  oldu undan  onu  Türkm nistana 

aparmaq  ist mirl r.  Onu  aldadıb  Miskinj   da larına 

qara  gönd rirl r.  Xızır  lyas  yandan  peyda  olur,  Yetim 

Aydını    da ın  qarlı  zirv sin   qaldırır.  Yetim  Aydın 

yorulub ba ını qarın üstün  qoyub yatır. Oyanıb ba ını, 

üzünü  qarla  yuyur.  Yetim  Aydın  o  q d r  göz ll ir  ki, 

ba ına tük g lir, telli bir o lan olur. Buluddan b z kli bir 

yaylıq  dü ür.  Yetim  Aydın  bir  yaylıq  qar  götürür.  Xızır 

lyas  yen   peyda  olur.  Atın  t rkind   onu  Ur anla 

Qur ana çatdırır. Yetim Aydının göz lliyi onlara möjüz  

kimi  görünür.  Yetim  Aydın  az  bir  zamanda 

Qazaxıstanda  v   Orta  Asiyada  ustad  a ıq  kimi 

m h urla ır. 

Hazırda 

onun 

m zar 

kümb zi 

Qaraqalpaqla  Türkm nin  s rh ddind dir.  M zar 

Qaraqalpa ın m rk zi  Nuksusa yaxındır. H r ilin may 

ayında qazax, uy ur, qaraqalpaq, türkm n, özb k, tajik, 

qır ız akın v  bax ıları Yetim Aydının m zarını ziyar t  

g lirl r. Görürsünüzmü, bu dastanda da Xızır  lyasın bir 

lam ti a kar olur.  

H r ilin avqust ayında istid n torpa ın dodaqları 

jadar-jadar  olanda  Xızır  lyas  A -boz  atı  il  

mkirin 

i t p  k ndind ki uca bir t p nin ba ında peyda olur. 

---

 

19

O  A -boz  atın  belind   g lir.  Xızır  lyasın  saçları  qar-

qrov  ba lamı ,  A -boz  atın  yalmanı,  quyru u  qardır. 

Nalı qardır, b d ni qarla-buzla örtülmü , Xızırın atı üç 

d f  ke n yir, bununla da isti aran torpa ına bir s rinlik 

g lir.  satir  v   fsan l r   ba   vurduqda  Xızır  lyasın 

bir  lam ti, bir keyfiyy ti, bir möjüz si üz  çıxır.   

Çox  maraqlıdır  ki,  Xızır  kultunu  çox  zaman 

H zr ti  li  kultu  v z  edir.  Y hudi 

minin  hökmü  il  

Jom rdi-Q ssabın o lunun ba ını k sib qanını d rman 

kimi götürürl r.  Bundan x b r tutan H zr ti  li o lanın 

ba ını b d ni il  birl dirib ona n f s, jan verir.  

Novruz  bayramını  bir  çox  t dqiqatçılar  ranın 

fsan vi 

hökmdarı 

J m idi-J ml , 

Z rdü tilikl  

ba lasalar  da,  onu  daha  çox  li  bayramı,  Novruz 

bayramı kimi qeyd edirl r. Mahmud Q zn vinin Ayazı, 

Koro lunun  Eyvazı  oldu u  kimi,  H zr ti 

linin  d  

Novruz  adlı  sevimli  bir  g nc  o lanı  vardı.  H zr ti  li 

taxta  çıxan  günü  yazın  ba lan ıjı  olur.  Hamı  bu 

bayrama g lir, lakin g nj Novruz hamıdan f rqli olaraq 

ba qa  qiyaf d   -  ba dan-aya a  qırmızı  paltar  geyinib 

nliy   g lir.  H zr ti  li  lini  Novruzun  çiynin   qoyub 

deyir: 

-  Bu  bayram  m nim  yox,  Novruzun  bayramıdır. 

Siz adlar düzümün   fikir verin. Novruz, Ayaz, Eyvaz. 

Az rbayjan 

folklorunda 

toponomika 

v  

etimologiya 

bir 

elm 

olaraq 

laq li 

kild  

öyr nilm mi dir.  H r  bir  toponimin  dil  baxımından 

lü vi m nası olmaqla yana ı, onda tarixin bir nöqt si, 

bir m qamı ya ayır. 

Xalq  yozumu,  xalq  etimologiyası  bir  n f rin,  iki 

n f rin  a lının  m hsulu  deyildir,  bir  toplumun 

dü ünj sidir.  

---

 

20

Vaxtı  il   satirl r  n z riyy sinin  yaradıjıları 

(Alman  aliml rind n  Vilhelm  v   Yakov  Qrimm 

qarda ları)  folklar  örn kl rind   v   xalq  m rasiml rinin 

özülünd   satir axtaranda b zi t dqiqatçılar buna etiraz 

edirdil r.  Bir  halda  ki,  b

riyy tin  ilk  uydurması, 

fantaziyasının  m hsulu  satirdir,  onu  özünd n  sonra 

yaranan epik v  lirik  s rl rin mayası kimi q bul edib, 

ld  edilmi   m rasim materialları il  müqayis li  kild  

t dqiq etm k olar.  

Az rbayjanın O uz bölg sind  q dim m rasimin 

yadda larda  möhk m  bir  izi  qalmı dır:  “Barama 

yı ımından  sonra  bir  g lin  v   yeddi  qız  “Pirpalıd” 

da ında  maraqlı  bir  m rasim  ijra  edirl r.  G lin  mis, 

lakin  qalaylanmamı   qabı  lind   döy jl yir,    yeddi  qız 

is   ba ında  içi  barama  dolu  bir  m jm yini  bir  li  il  

tutur,  o  bir  li  il     is   gülg zi  yaylı ı  havada  yell yir, 

j rg  il  r qs edirl r. Qızlar bir-bir axar çaya enir, ovuj-

ovuj  baramanı  suya  atır  v   h r  d f   bu  sözü  t krar 

edirl r:  

-  Al  bajım,  al!  Barama  qurtaran  kimi  arxasınja 

gülg zi  yaylı ı  axıdırlar.  Bu  bir  satiri  fsan   il  

ba lıdır.  “Guya  qızlar  “Pirpalıd”  da ında  gül-çiç k 

seyrin  çıxıblarmı . Sudan sarı saçlı bir qız çıxır, çiç k 

d r n  qızlara  barama  qurdunun  toxumunu  verir  v  

deyir:  

-  Aparın  bunları  tut  (ç kil)  yarpa ı  il   bej rin, 

ip k 

ld   edin.  Baramadan  hazırlanmı   gülg zi 

yaylıqlardan h r il m hsul vaxtı  m n  pay g tirin, m ni 

yad edin. H min vaxtdan o yerd  kök atmı  palıd a ajı 

“Pirpalıd”  adlanır,  buraya  o  qızın 

r fin   h r  zaman 

ziyar t  g lirl r. H min ayin h r il t krar ijra olunur.    

Qax  rayonunun  lisu  k ndi  yaxınlı ında  Zo al 

piri  var.  H r  t z   toy  ed n  o lan  sevgilisin   aldı ı 

---

 

21

parçanın h r birini ölçüd n bir q d r artıq alır. Toya bir 

h ft  qalmı  quma ların h r birind n bir parça götürüb 

Zo al  pirin   gedir,  zo al  a ajını  toy  olan  qız  kimi 

b z yirl r.  H r  toyu  olan  g njl r  köhn  parçanı söküb 

yenisi il   v z edirl r.  

fsan y   gör ,  Arandan  olan  bir  o lan 

Da ıstanın  da   k ndl rind n  bir  qızı  götürüb  qaçırır. 

Qız istiy  dözm yib ölür. Üstünd  bir zo al  a ajı bitir. 

Guya  a ajın  qo a-qo a  bit n  zo alları  qızın  yaqut 

sır alarıdır. O zamandan nakam qızın üst  bitmi  zo al 

a ajını  bir  pir  kimi  ziyar t  edirl r. 

lb tt ,  bir-iki 

nümun  il  bu mövzunu  hat  etm k olmaz.  

Etnoqraf,  ad t- n n l rimizin  ara dırıjısı  olan 

S yyaf  Pa ayevin  arxivind   pirl r  v   xalq  m rasiml ri 

haqqında daha d y rli örn kl r saxlanmaqdadır. 

  Bu 

toponiml r 

neç -neç  

n silin 

mü ahid sind n  keçmi ,  neç -neç   müdrik  insanın 

q na ti il  yaranmı dır.  

fsan l r,  xüsüsi  il   d   r vay tl r  toponiml rin 

öyr nilm si  üçün  bol-bol  material  verir.  fsan   v  

r vay tl rd   xalqın  milli 

lam tl ri,  xarakteri  v  

psixologiyası, sevinjli v  q mli günl ri ya ayır.  

Bu  kitab  g l j k  n sill r  üçün,  xalqımızı 

öyr nm k  üçün 

n  d y rli, 

v zsiz  abid dir. 

Yurdumuzun  z ngin  faunası,  flora  örtüyü  oldu u  kimi, 

folklor  örtüyü  d   vardır.  Jeyranlar,  jüyürl r,  p l ngl r, 

el j   d   bulaqlar,  çaylar,  göll r,  r ngar ng  çiç kl r, 

n m kar  qu lar  haqqında  xalqımızın  yaratdı ı  el  

d y rli  fsan   v   r vay tl r  vardır  ki,  onların  h r  biri 

xalq  t r find n  yaradılmı   s n t  injil ridir.  Onlar  xalq 

t f kküründ n b dii boyalar, r ngl r almı , bununla da 

öz  göz llikl ri  il   ür kl r   yol  tapmı lar.  G zdiyim, 

gördüyüm, 

gül-çiç yini 

d rdiyim 

smayıllıdakı 

---

 

22

Babada ının,  amaxıdakı  D d gün in,  Qaraba dakı 

rgün in  h r  birinin  öz  adı  il   ba lı  fsan l r  vardır. 

G nj nin  Xan  ba ında,  Nizami  kinoteatrının  trafında 

rgüv n  a ajının,  Göygöl  me l rind ki  b z k  a ajı 

Doqquzdonun, 

Qaraba dakı 

Xarıbülbül 

v  

Xanımsallandı  çiç yinin  h zin  v   lirik  r vay tl ri 

mövjuddur.  H tta,  rgün   da ı  il   rgüv n  a ajı 

arasında  sevgi  maj rası  var.  rgüv n  nadir  a ajdır. 

Yazda t kj  yarpaqları yox, b d ni, qolları (gövd si v  

budaqları) yaquta b nz r munjuq kimi topa-topa qırmızı 

çiç kl rl  b z nir v  sanki  trafdakı a ajlara deyir:  

-

  rim  g lsin,  m ni  görsün.  Odur  ki,  adı  rgüv n 

qalıb.  

Doqquzdon  b z k  a ajının  yazda  budaqları  lopa-

lopa  a   güll r  bitirir.  Vaxtı  il   spaniyada  v  

Az rbayjanda  r   ged n  qızların  g linlik  tajları  onun 

çiç kl ri  il   b z dilmi dir.  Servantes  “Don-Kixot” 

s rind   g linlik  tajının  Doqquzdon  çiç yi  il  

b z dildiyini  t svir  v   t r nnüm  etmi dir.  B lk   d  

“göz llik  ondur,  doqquzu  dondur”  m nzum  atalar 

sözünün bir qanadı doqquzdonla ba lıdır.  

 

Bioloqlar özl ri d  t sdiq ed rl r ki, Doqquzdon 

ya qızıl, ya da qızıl mineralları üst  bitir. Bir Az rbayjan 

r vay tin   gör ,  bir  kasıb  o lan  v   qız  Doqquzdon 

çiç yi il  b z dilmi  paltarla toy etm k ist yirl r. Lopa-

lopa  a   güll r  açmı   Doqquzdon  a ajının  ba ına 

dolanırlar. Bird n o lanın gözü a ajın dibind  x zin y  

sata ır. Oradan tapdıqları pulla özl rin  toy edib firavan 

ya ayırlar.  

 

Yurdumuzda,  xüsus n  Tovuzda  v   Qaxda  biz  

m lum  olan  “Torpaqqala”lar  vardır.  Tovuzun  da  

zonasında  Torpaqqala  adlı  k nd  d   var.  Tovuzun 

Qaraxanlı  k ndinin  Kür   yaxın  kin  sah l rind   bir 

---

 

23

“Torpaqqala”  da  mövjuddur.  Bunların  haqqında  çox 

m zmunlu 

fsan   v   r vay tl r  ya amaqdadır. 

Torpaqqala  k ndind   Z rdü tilik  dövrünün  p hl vanı 

Salsal  ya amı dır.  Onun  atdı ı  be -on  tonluq  da lar 

yal-yamajda bu gün d  durur.  

 

Qaraxanlı  “Torpaqqala”sının  is   Da yunusa 

(Babil  hökmdarı  Diaqyanusa)  m xsus  oldu u 

söyl nilm kd dir.  Da yunusun  adı  il   ba lı  yerl rd , 

qalalarda h mi  onun pulları tapılır.  

 

Naxçıvandıkı  sabül-K hf, Da k s nd ki “Qara 

in k”  za ası,  Tapan  k ndi  yaxınlı ındakı  q bristanlıq, 

da   üz rind ki  at 

kli  Da yunusun  v   onun 

qo ununun adı il  ba lıdır.  

 

umer m d niyy ti haqqında yazılı m nb l rd  

xeyli  m lumat  vardır.  H tta  qeyd  olunur  ki,  “D d  

Qorqud” on iki boydan ibar t oldu u kimi,  umer-akkad 

dastanı  olan  “Bilqamıs”da  on  iki  gil  lövh   üz rind  

yazılmı dır.  umerin paytaxtı Uruq  h ridir.  

 

Tarixi  m x zl r   gör ,  umerl r  vv l  D jl   - 

F rat  çayları  qov a ında,  sonra  Orxan-Yenisey 

qov a ında  v   n hay t  Kür-Araz  qovu a ında 

ya amı lar.  Az rbayjanda  v   onun  folklorunda 

umerl rin hansı ni an l ri qalmı dır?  

 

M n 

G nj nin 

ahsev nl r 

küç sind , 

Ba banlar q s b sind  v  T rt r bölg sind  Uruq adlı 

ya lı qadınlara rast g lmi m.  

 

Göyç   il   Da k s n  arasında  Ur  da ı  vardır. 

Qo qar da ının lap zirv sind  ill rl  xarlayıb qalan qar 

zolaqları yaxınlı ında Ur k klikl ri ya ayır. Bu k klikl r 

ev  toyu undan  xeyli  böyük,  hind  qu undan  is   xeyli 

kiçikdir.  

 

Göy  uçanda qo a-qo a uçurlar. Onlardan birini 

tutub zirv d n üç yüz, dörd yüz metr a a ı endirdikd  

---

 

24

d rhal  ölür.  K silmi   Ur  k kliyinin    d nliyind n  qarın 

altından  yenij   çıxmı   jürb jür  b növ l r  v   çaxmaq 

da ı  çıxır.  Dem li,  onlar  qida  madd si  kimi  qarın 

altından çıxan b növ l rd n, onları h zm etm k üçün 

çaxmaq da ından v  su  v zin  qardan istifad  edirl r.  

 

Bel  bir n m  d  var: