Fiziologiyasi va gigiyenasi

Reflektor  boshqarilish.  O g'riqli  qo'zg 'atishlar  paytida,  qorin 
b o 'sh lig 'i  a ’zolari,  qon  tomirlari  retseptorlari,  teri,  nafas  y o'l lari 
retseptorlari  q o 'z g ‘atilgan paytda nafas olishning o'zgarishi  reflek­
tor ravishda yuz beradi. Masalan, ammiak bug'lari bilan nafas olin­
ganda burun-halqumning shilliq pardasidagi retseptorlar q o 'zg 'ala- 
di,  bu  esa  reflektor  ravishda  nafas  olishni  to'xtatadi.  Bu  o'pkaga 
zaharli  va  q o 'z g ‘atuvchi  moddalarni  tushishidan  saqlovchi  muhim 
himoya  moslashinishidir.
Nafas  olishning  boshqarilishida  nafas  muskullaridagi  va o'pka- 
larning o'zidagi retseptorlardan boradigan impulslar muhim aham i­
yatga  ega. Aynan  ana shu  impulslar hisobiga nafas olishni  va nafas 
chiqarishning  chuqurligi  ta'm in   etiladi.  Bu  holatlar  quyidagicha
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

amalga  oshadi.  Nafas  olingan  paytda.  o 'p k a  kengayganida  uning 
devorlaridagi  retseptorlar qo'zg'aladi. Adashgan nervning markaz- 
ga  intiluvchi  tolalari  orqali  o ’pka  retseptorlaridan  impulslar  nafas 
markazigacha  boradi  va  nafas  olish  markazini  tormozlaydi,  nafas 
chiqarish  markazini  esa  q o ’zg'atadi.  Natijada  nafas  muskullari 
bo’shashadi,  ko'krak  qafasi  pastga  tushadi.  diafragm a  gumbaz 
shaklini  oladi,  ko‘krak qafasining  hajmi  kichrayadi  va  nafas  chiqa­
rish  yuz  beradi.  O 'z   navbatida,  nafas  chiqarish  reflektor  ravishda 
nafas  olishni  stimullaydi.
Tashqi  muhitning  o'zgarishi  va  organizmning  faoliyati  bilan 
bog'liq  bo‘lgan  organizmning  nafasga  bo'lgan  talabini  juda  ham 
yumshoq  moslanishini  ta'm inlovchi  nafasning  boshqarilishida 
bosh  miya  p o 'stlo g 'i  ishtirok  etadi.
Nafas  jarayonlarining  bajarilishida  katta  yarimsharlar  po'st- 
log'ining ta ’sirini  quyidagi  misollarda  ko'rishim iz  mumkin.  Odam­
lar m a'lum   muddatga nafas olishni to'xtatishi  mumkin,  o 'zx o h ish i- 
ga  ko'ra  nafas  harakatlarining  ritmini  va  chuqurligini  o'zgartishi 
mumkin.  Bosh miya po'stlog'ining ta'sirini  sportchilarning startdan 
oldingi  nafas jarayonidagi  o'zgarishlar  bilan  tushuntirish  mumkin 
-   musobaqalar  boshlanishi  oldidan  nafas  olishning jiddiy  darajada 
chuqurlashishi va tezlashishining kuzatish mumkin.  Shartli  nafas re- 
flekslarini  hosil  qilish  mumkin.  Nafasga olinayotgan  havoga  5 -7  % 
karbonat  angidrid  qo'shiladigan  bo'lsa,  bunday  gazlarning  konsen- 
tratsiyasi  nafas olishni tezlashtiradi  va  nafas olishni  metronomni  ur- 
ish  yoki  qo'ng 'iro q  chalish  bilan  birgalikda  bajarilsa.  bir  necha  bor 
takrorlanishlardan  keyin  faqat  birgina  q o ’ng'iroq  yoki  metronom 
tovushiga  nafas  olishning  tezlashishi  chaqirilishi  mumkin.