Fiziologiyasi va gigiyenasi

Jinsiy  yetilish  davri.  Jinsiy  yetilish  davri  davomida  odam  or­
ganizmida  biologik jihatdan  voyaga  vetish amalga  oshadi.  Bolalar 
riv o jla n g a n  
jinsiy  instinkt  bilan  dunvoga  kelmaydi.  Uning  uyg‘o- 
nishi jinsiy  yetilish  yillarida  yuz  beradi.
Jinsiy yetilishning boshlanish muddati va uning jadalligi turlicha 
hamda jud a  ko'plab  omillarga  b o g iiq :  so g iiq n in g   holati,  oziqla­
nish xarakteri,  iqlim, maishiy va ijtimoiy -  iqtisodiy sharoitlar, irsiy 
xususiyatlar ham  muhim  rol  o'vnaydi.
Noqulav  maishiy  sharoitlar,  to i a   qimmatli  b o ‘lmagan  oziqa, 
unda vitaminlarni yetishmasligi o g 'ir yoki infeksion kasalliklarning 
qaytalanishi, jinsiy  yetilishning  kechikishiga  sabab  b o ia d i.  Katta 
shaharlarda  o'sm irlarning  jinsiy  yetilishi,  odatda,  qishloqdagidan 
k o 'ra  erta  boshlanadi.
O 'tish  davrida  butun  organizmning  chuqur  qayta  qurilishi  yuz 
beradi,  y a ’ni  buning  bajarilishida  bosh  mini  asab  tizimi  o ‘ynay- 
di.  Bu  davrda  ichki  sekretsiya  bezlarining  faoliyati  jadallashadi. 
Gipofizning gormonlari ta ’sirida tana uzunligi o'sadi.  Bundan tash- 
qari,  gipofiz  qolqonsim on  bez  faoliyatini  stimullaydi,  ayniqsa,  qiz 
bolalarning jinsiy  yetilish  davrida  qalqonsimon  bez  sezilarli  dara- 
jada  kattalashadi.  Gipofizning  faolligini  ortishi  buyrakusti  bezla­
rining  faoliyatini  tezlashishiga  olib  keladi,  jinsiy  bezlarning jadal 
faoliyati  boshlanadi,  jinsiy  gormonlar  ishlab  chiqiladi.  Vegetativ 
asab  tizim ining  q o 'z g ‘aluvchanligi  ortadi.
Jinsiy  va boshqa endokrin  bezlar gormonlari  ta ’siri  ostida jinsiy 
a ’zolarning  va jinsiy bezlarning to i ig ic h a  shakllanishi yuz beradi. 
Ikkilamchi jinsiy  belgilarning rivojlanishi  boshlanadi va shu belgi- 
lar  bilan  bir jins  ikkinchisidan  farq  qiladi  (jinsiy  bezlar  birlamchi 
jinsiy  belgilarga  kiradi).
Qiz  bolalarda tana  konturlari  aylana shaklini  oladi,  teriosti  klet- 
chatkasida y o g iarn in g  о ‘tirishi  tezlashadi,  ko'krak bezlari  kattala­
shadi va rivojlanadi,  tana  suyaklari  eniga kengayadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘g 'il  bolalarda  yuz  va  tananing  boshqa  qismlarida junlar  o 'sa 
boshlaydi,  tovush  buziladi,  urug'don  suyuqligining  y ig ‘ilishi  va 
kechalari  uning  xohishiga  bog'liq  bo'lm agan  holda  o 'z-o 'zid an  
q o ‘yilishi  (kollutsiya)  boshlanadi.  Ikkilamchi  jinsiy  belgilarning 
to 'liq   rivojlanishi  jinsiy  yetilish  davrigacha  borib  qadaladi.
Qiz  bolalarda jinsiy  yetilish  o 'g 'il  bolalardan  oldin  boshlanadi. 
7-8  y oshdan  keyin  ularda  yog'  kletchatkasi  ayollar tipiga  xos  hol­
da rivojlanadi:  yog'lar sut bezlarida,  sonda, qo'ym ichlarda o'tiradi, 
shundan tana shakli,  ayniqsa,  son va gavda so'ngra yelka oblasti  va 
qo'l  ayiana  ko'rinishni  oladi.
Qizlarda  13-15  yoshdan  boshlab  qovuq  ustida  va  qo'ltiqosti 
chuqurchalarida junlar  chiqadi  va  tana  uzunligiga juda  tez  o'sadi.
Jinsiy a ’zolarda o 'zig a xos  o'zgarishlar uchraydi:  bachadonning 
o'lcham i  kattalashadi,  tuxum donlarda  follikulalar  yetiladi,  mens- 
turatsiya  boshlanadi.  16-17  yoshda  ayollar  tipidagi  skeletning 
shakllanishi,  asosan,  tugavdi.  19-20  yoshli  qizlar  uchun menstrual 
funksiyaning  tiklanishining  oxirgi  muddatidir  va  butun  organizm ­
ning  anatomik  va  fiziologik  yetilishining  boshlanishidir.
O 'g 'il  bolalarda  jinsiy  yetilish  10-11  yoshdan  boshlanadi,  bu 
vaqtgacha  jinsiy  a'zoning  va  moyaklarning  o'sishi  tezlashadi. 
12-13  yoshlarda  halqunining  shakli  o ’zgaradi  va  tovush  dag'al- 
lashadi.  13-14  yoshda  skelet  erkaklar  tipiga  o'xshab  shakllana- 
di:  15-16  yoshdan  boshlab  qo'ltiq  tagida  va  qovuq  ustida  junlar 
o'sadi,  ular  yana  yuzda  ham  (soqol.  m o'ylov)  ko'rinadi,  movak- 
lar  kattalashadi,  o 'z-o 'zid a n   spermaning  chiqarilishi  boshlanadi. 
Antropologlarning  oxirgi  m a'lum otlariga  ko'ra  erkaklarda  to 'lik  
suyaklanish 24 yoshga  kelib tugallanadi -  bu esa ularning jism oniy 
jihatdan  yetilganlik  tamovilidir.
Yosh  bolalar  organizmida  kechayotgan  o'tish  davrining  murak­
kab jarayonlarini  faqat jinsiy  a'zolarda  yuz  beradigan  o'zgarishlar 
bilan  tushuntirib  bo'lm aydi.  Butun  organizm  qayta  tashkil  b o 'la ­
di,  u  ju d a  tez  rivojlanadi.  ichki  a'zolar  kuchli  ishlay  boshlaydi, 
o'sm irning  ruhiy  holati  o'zgaradi.
Jinsiy  yetilish  davri  bola  organizmining  sifati  jihatdan  rivojla- 
nadigan,  nisbatan uzoq  muddat davom  etuvchi  davridir.  Bu rivojla-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nish  bir  tekis  kechmaydi.  Bu  davrda  bir jarayon  ikkinchisidan  ol- 
din-keyin kelishi kuzatilib, bolaning tashqi k o ‘rinishidagi garmoni- 
yalar  vaqtincha  buziladi.  uning  kayfiyati,  xulqi  va  ichki  a ’zolar 
faolivatida  ham  o ‘zgarishlar  yuz  beradi.  Q o i  va  oyoqlarning 
o ‘sishi  gavdaning  o'sishidan  yuqori  b o ia d i,  harakatlar  burchaksi- 
rnon  uquvsiz  b o iib   qoladi.  Bu  k o iin ish la r  markaziy  asab  tizim i­
ning  harakatlarni  koordinatsiyalovchi  funksiyasida  yuz  beradigan 
o ‘zgarishlar  hisobiga  kelib  chiqadi.  O 'sm ir  o'zining  uquvsizligini 
tushunib  diqqatini  shunga  qaratishi  tufayli, 
0
‘zini  yanada  noqulay 
ahvolda  sezadi.  Shu  bilan  bir  qatorda,  muskullarning  kuchi  ortadi, 
ayniqsa,  bu  holat  bolaning jinsiy  yetilish  davrining  oxirida  yaqqol 
k o ‘zga  tashlanadi:  bola  tu g ilg an id an   8  yoshgacha  muskullarning 
kuchi  b or-yo'g'i  4  % ga ortsa,  15  dan  18  yoshgacha muskullarning 
massasi  12  %  ga  ortadi.
O 'g 'il  bolalarda  muskullar kuchining  ortishi  tufayli  uni  m ashq­
lar  bajarishga  majbur  etadi.  Bu  energiyani  foydali  ishga  y o iialti- 
rish  foydadan  xoli  b o im ayd i.
Skelet suyaklari va m ushaklar tizim ining o'sish jadalligi  ortidan 
o ‘smirlarning  ichki  a'zolari:  yurak,  o ‘pka,  m e’da-ichaklar  tizimi 
doimo  ham  о ‘sib  ulgura  olmaydi.
Tomirlami  o'sishidan  yurakni  o'sishi  ilgarilab  ketadi,  natijada 
qon bosim  ko'tariladi  va,  avvalo,  yurak  o'zining ishini  og irlash ti- 
radi.  Bundan tashqari, jinsiy yetilish davridagi butun organizmning 
jo 'sh q in   qayta  qurilishi,  yurakni  yuqori  darajada  ishlashga majbur 
etadi.  Yurakning  yetarii  darajada  ishlamasligi  (o'sm irlar  yuragi) 
ko'pchilik holatlarda bosh aylanishiga,  q o ‘1  va oyoqlarning ko'ka- 
rishi  va  sovushiga olib  keladi. Ana  shundan  o 'g \il  va  qiz  bolalarda 
bosh  o g iig 'i, jud a  tez  charchash  va  vaqti-vaqti  bilan  holsizlanish 
davrlari  kuzatiladi,  nihoyat,  miya  qon  tom irlarining  spazmasi  tu­
fayli hushdan ketish holatlari ham ko'zga tashlanadi.  Jinsiy yetilish 
davri  tugashi  bilan  bunday  buzilishlar,  odatda,  izsiz  y o ‘qoladi.
Jadal  o ‘sish,  ichki  sekretsiya  bezlari  faoliyatining  keskin  tezla- 
shishi  organizmdagi  strukturaviy  va fiziologik  o'zgarishlar m arka­
ziy  asab  tizim ining  q o ‘z g ‘aluvchanligi ju d a  kuchli  ortadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

O 'sm irlarning  his-havajoni,  harakatchan,  o'zgaruvchan,  qara- 
ma-qarshidir,  yuqori  darajadagi  sezuvchanlik,  qavsarlik.  q o ‘rslik 
bilan  birga  kechish  hollari  ham  kuzatiladi.  uyaluvchanlik  esa  o 'ta 
o'zbilarm onchilik bilan gapga quloq  solmaslik va ota-ona yordami- 
ni  inkor  etish,  bo'ysunm aslik  sifatida  namoyon  bo'ladi.
Bu  davrda  ayrim  hollarda  ish  qobilivatining  pasayishi.  nevrotik 
reaksiyalar,  juda  tez  achchiqlanish.  yig'loqilik  (ayniqsa,  qizlarda 
m ensturatsiva  davrida)  kabi  holatlar  kuzatiladi.
Jinslar  orasidagi  munosabatlarning  yangi-yangi  mezonlari  yu­
zaga  keladi.  Qiz  bolalarda  o'zining  tashqi  ko'rinishiga  qiziqish 
uyg'onadi.  O 'g 'il  bolalar  esa  o 'z   kuchlarini  qiz  bolalar  oldida 
ko'rsatishga harakat qiladi.  Dastlabki  «muhabbat iztiroblari» ayrim 
vaqtlarda o'sm irlarning tinch  hayotini  buzib qo'yishi  mumkin,  ular 
odamlarga  aralashmay.  darslarni  o'zlashtirm ay  qo'yadi.
O 'tish  davrida  bolalarga  ota-onalar  va  pedagoglar  tomonidan. 
ayniqsa.  sezilarli  e'tibor  bo'lishi  zarur.  O 'sm irlarning  organizmi- 
da  yuz  berayotgan  bunday  murakkab  o'zgarishlarni  deb  ularning 
diqqatini  atayin  tortmaslik  kerak.  lekin  bu  o'zgarishlar  biologik 
qonuniyatlar  asosida  yuz  berayotganligini  tushuntirish  zarur.
Ota-onalar.  pedagoglarni  o'sm irlar  o ’zlarini  -   do'stlari  holida 
ko'rishlari  va  ularga  yuz  berayotgan  o'zgarishlar  haqida  so'rab 
surishtirish  imkoniga  ega  bo'lishlari  kerak.  Bunday  holatlarda tar- 
biyachining  san'ati  yoki  tajribasi  bolalarning  seksualli  iztiroblarga 
b o'lgan  ishtiyoqini  so'ndirish  uchun  turli-tuman  shakldagi  faoli­
yat  turlarini  o'ylab  topishga  qaratilishi  kerak.  Bularning  hammasi, 
asosan.  o'qishga,  mehnatga va talabaning xulqiga qaratilishi  kerak.
Shu  bilan  birga.  voyaga  yetgan  odamlarning  fikri  o ’smirlarning 
harakatlariga va  faoliyatiga  nisbatan  hurmat  va  qo'llab-quvvatlash 
ruhida bo'lib,  ularni  to ’g ’ri  axloqiy  y o ig a  solishdan  iborat  bo'lishi 
kerak.  Chunki  o'zining  qobiliyatini  va  o'zbilarm onligini  doimiy 
ravishda yuqori  darajada baholash o'sm irlarga xos xususiyatdir.  Bu 
ham  o 'tish  davrining  asosiy  xususiyatiaridan  biridir.
Jinsiy  yetilish  davrida  yosh  bola  organizmining  jism oniy  ji­
hatdan  m o'tadil  rivojlangan  bo'lishi  muhim  ahamiyatga  ega.  Bu-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rung  uchun  turli-tuman,  katta  miqdorda  dormon  dorilar  saqlovchi 
oziq-ovqatlar zarur hamda uzoq muddatli sayr,  sport bilan shug'ul- 
lanish  talab  etiladi.