Fiziologiyasi va gigiyenasi

Gormonlar  va  stress.  Ichki  sekretsiva  bezlari  asab  tizimi  bi­
lan  bir  qatorda  stress  sharoitlarda  organizmning  moslanish  reak- 
siyasini,  y a ’ni  favqulodda  yuzaga  keluvchi  tashqi  muhitlar  ta'si- 
ri  natijasida  yuzaga  keluvchi  (sovuqqa  qotish.  muhit  haroratining 
ko'tarilishi. jarohatlar.  infeksiya, zaharlanish va h.  k.) kuchlanishga 
moslanishini  ta ’minlaydi.
K anadalik tadqiqotchi  G.  Selye  stress  haqidagi  ta ’limotni  fanga 
kiritdi  (ingl. 
stress  -
  kuchlanish).  Stress  paytida  bir  qator  umumiy 
moslanish  sindromlari  deb  ataladigan  moslanish  o'zgarishlari  yu­
zaga  keladi.  Barcha  turdagi  stresslarga  xos  bo'lgan  bunday  o'zga- 
rishlar  organizmning  hayotini  saqlab  qolish  uchun  qaratilgandir. 
Gipofiz va  buyrakusti  bezlari  po'stloq  qatlami  ishtirokisiz umumiy 
adaptatsion  sindromlarning  rivojlanishi  mumkin  emas.  Agar  hay-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vonlarning gipofiz yoki buyrakusti  bezlari olib tashlansa. favqulod- 
dagi  qo'zg'atu vchi  ta'siri  ostida  halok  bo'lishi  mumkin.  Adapta- 
siya  sindromni  rivojlanishining  uch  bosqichi  farqlanadi:  I  bosqich 
bezovtalanish  reaksiyasi  -   glukokortikoid  va  adrenokortikotrop 
gormonlarining  qonga  ajralishini  tezlashishi  bilan  birga  kechadi. 
bu  esa  organizmning  q o'zg'atuvchilar  ta ’siriga  moslashishini 
ta ’minlaydi;  II  bosqich  -  ta'sirotchilar  ta’siriga  organizmning  chi- 
damliligi.  y a'ni  rezistentligini  oshiradi  -   gipofizning  oldingi  qis­
mini  va  buyrakusti  bezining  massasini  ortishi  (gipertrofiya),  adre- 
nokortekotrop  gormoni  va  glukokortikokoidlarni  katta miqdordagi 
sekretsiyasi bilan xarakterlanadi,  bu esa,  o 'z navbatida, organizmni 
noqulay  ta'sirotlar ta ’siriga chidamliligini rivojlanishini ta ’m inlay­
di;  III  bosqich  -   oriqlab  ketish  -   bezlar  yetarli  darajadagi  himoya 
gormonlarini  ishlab  chiqaolmasligi  bilan  xarakterlanadi.  Bu  esa 
m oslanish jarayonini  buzadi  va  organizmning  holati  yomonlashib 
uning  o iim ig a   olib  kelishi  mumkin.
Shunday  qilib, favqulodda qo'zg'atuvchilar ta ’siriga organizmni 
moslanishi  uchun  yetarli  miqdorda  AKTG  va  glukokortikoidlar- 
ni  yetarlicha  sekretsiyasini  talab  etadi.  Bu  gormonlarni  Selye 
moslovchilar
  deb  atadi.
Gipofiz  va buyrak  usti  bezining  po'stloq  qismini  stessorli  reak- 
sivalarga  qo'shilishi,  avvalo,  reflektor  vo 'l  bilan  gipotalamusning 
funksional  faolligining  ortishi  ishtirokida.  (stressorlar,  ekstero -  va 
interoretseptorlarga  ta ’sir  etib  gipotalam usga  qator  impulslar  oqi- 
mini  yuboradi),  asab  tizim ining  simpatik  b o iim in i  qo'zg'atilishi 
orqali  va,  nihoyat,  bosh  miva  p o 'stlo g 'id an   chiquvchi  impulslar 
natijasida  yuz  beradi  (ruhiy  stress).