Fiziologiyasi va gigiyenasi

Maktab  yoshi  haqida  tushuncha.  «Bolalar  maktabda  o'qish- 
ga  tayyor»  tushunchasi  shartli  tushunchadir.  M asalan,  bir  qator 
mualliflar  bu joyda  bolaning jismoniy,  ijtimoiy  va  ruhiy  rivojlan­
ish  darajalarini  birinchi  o'ringa  qo'yishsa,  boshqalar  esa  a'zo   va 
tizimlarning  funksional  yetukligini.  uchinchi  guruh  vakillari  esa 
bolalarni  maktabga  aloqador  bo'lgan  organizmining  zo'riqishga 
bo'lgan tayyorgarligiga katta ahamiyat beradilar.  M aktabda o'qish- 
ga  tayyor  degan  tushuncha,  bolaning  maktabda  ta'lim   olishiga 
kerak  bo'lgan  barcha  talablarni  bajara  olishini  ta ’minlovchi  jis ­
moniy va  ruhiy rivojlanishini  bildiradi.  Bolaning maktabda o'qish- 
ga  qodirligini  baholashda  faqatgina  ijtimoiy  shart-sharoitlar  bilan 
b og'liq  bo'lgan  uning  aqliy  rivojlanish  darajasinigina  emas,  bal- 
ki  organizmning  morfofunksional  yetuklik  holatini  ham  e ’tiborga 
olish zarur.  Buning uchun bu qobiliyatni tekshirishda organizmning 
biologik yetukligi, jism oniy  rivojlanishning  barkamolligi,  bola  sa- 
lomatligi  va  funksional  tizimlarning  holati  ham  aniqlanadi.
Adabiyotlarda  keltirilgan  m a'lum otlarga  ko'ra,  biologik  yosh 
pasport  yoshiga  mos  yoki  ilgarilab  ketgan,  nutqi  yaxshi  rivojlan- 
gan,  sog'lom   (1-  va  2-  darajali  sog'lom   guruhga  kiruvchi)  bolalar 
o'qishning  dastlabki  bosqichidayoq  yuqori  ish  qobiliyatiga  ega 
b o'lishi  aniqlangan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

UmumtaTim  maktabining  birinchi  sinfidagi  o'quv  tartibining 
xususiyati  shunga  b o g iiq k i.  maktabga  borish  vaqtiga  kelib  bola­
ning  funksional  tizimlari  m a iu m   darajada  rivojlanib  oigan.  u jis ­
moniy  va  ruhiy  jihatdan  maktabda  o'qishga  yetilganlik  ko'rsat- 
kichlariga ega b o ia d i.  M aktabga  «yetilmaganlik».  I.  D.  Dubinskiy 
(1975).  М.  V.  Antropova.  S.  P.  Yefremova  (1976)  fikrlariga  qara­
ganda  organizmning  umumiy  rivojlanishdan  orqada  qolgani  bilan 
emas.  balki  a'zolar  va  ularning  tizim larning  yetarii  darajada  yetil- 
maganligi. o'quv jarayonida ular ancha zo'riqishi  bilan ifodalanadi. 
Bolalarning  ruhiy.  jism oniy  jihatdan  maktabga  yetarlicha  tayyor- 
lanmaganligi  ko'pincha  salom atligida  ro'y  bergan  o'zgarishlarga 
b o g iiq   b o ia d i.
S o g io m   bola  organizmi  6 -7   yoshga  kelib  maktabda  o'qishga 
faoliyat  jihatdan.  asosan.  yetilgan  bo'ladi.  6 -7  yoshli  bolaning 
markaziy  asab tizimi  va tayanch-harakat  apparatlaridagi  o'zgarish- 
lar. maktabgacha tarbiya muassasalari va oilada berilgan to 'g 'ri tar­
biya bolani  maktab tartibiga biologik jihatdan tavyor qilib  qo'yadi.
M aktabga  kirishda  funksional  jihatdan  yetilmagan.  deb  topil- 
gan  bolalarning  у arm id an  k o 'p ro g 'id a  1-  sinfga qabul  qilinganidan 
keyin  m ashg'ulotlar  davom ida  surunkali  kasalliklarining  q o ‘zishi 
yoki  boshqa  kasalliklar  tufayli  salomatligi  yomonlashib  qolishi 
mumkin.  Tibbiy  xodim lar  maktabga  kirayotgan  har  bir  bolaning 
salomatligi  qanday  ekanini  yaxshi  bilishi  kerak.  Darslar jarayoni- 
ning  organizm  funksional  holatiga  hamda  «yetilmagan.»  bolalar 
salom atligiga yomon  ta'sir qilishi.darslarni  yaxshi  o ’zlashtirm aslik 
bolaning maktabda o'qishi. tibbiy  va pedagogika nuqtayi nazaridan 
maqsadga  muvofiq  emas.  deb  hisoblashga  asos  bo'ladi.
Salomatlikka  zarar  yetmasligi  uchun  maktabga  kiruvchi  bo­
lalarning  «уetukligini».  aniqlashda  mavjud  bo'lgan  «Bolalarning 
m aktabga  kirishga  funksional  tayyorligini  aniqlashga  doir  meto- 
dik  tavsiyalar»  asosida  ish  olib  borish  zarur.  Bolalar  m aktabga 
borishdan  bir  yil  oldin  sentabr-oktabr  oylarida tibbiy  tekshiruvdan 
t o i a   o'tkaziladi.  Ayni  vaqtda  bolalar  muassasasida  yoki  bolalar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

poliklinikasining  maktabgacha tarbiya  bo'lim ida  bolalarning  mak- 
tabga  funksional  jihatdan  nechog'li  yetilganligi  psixofiziologik 
jihatdan  tekshirib  ko'riladi.  Bular  quydagilardan  iborat:  tovushni 
talaffuz qilishdagi  nuqsonlar,  doirani  chizish,  odam rasmini chizish 
va  h.  k.
Tibbiy  tekshiruvlar  bolaning  salomatligi  tufayli  m aktabda 
o 'qishga  yetilmaganini  aniqlashga  imkon  beradi.  Bunday  bolalar­
ga  sogiom lashtiruvchi  davo  chora-tadbirlari  buyuriladi.  Natijani 
tekshirib  ko'rish  uchun  bolalar  maktabga  kirgan  yilning  fevral- 
mart  oylarida  takror  tibbiy  ko'rikdan  o'tkaziladi  va  bolalar  po- 
liklinikasining  maktab  shifokori,  logoped  va  pedagogdan  iborat 
tibbiy-pedagogika  hav’ati  m aiu n io tlari  asosida  xulosa  chiqaradi. 
Psixofiziologik  ko'rsatkichlari  jihatidan  maktabda  o'qishga  nolo- 
yiq yoki hali  yetilmagan deb topilgan bolalar bir yilga bolalar kom- 
binatida  qoldiriladi.
Bola  organizmining  morfologik  tuzilish  xossalari,  pedagogika 
jarayoni  va  o'quv  m ashg'ulotlari  tufayli  uning  organizmida  kuza- 
tiladigan  o'zgarishlarning  xususiyatiariga  qarab  maktabda  o'qish 
davri ni  bir  necha  bosqichga  bo'lish  mumkin.
Birinchi  bosqich  bir  qadar  m a'lum   vaqt  qimirlamasdan  o'tirib 
o'qish  va  yozish  malakalarini  egallash  bilan  belgilanadi.  Keyin­
gi  bosqichlarda  bolalar  bosh  miya  p o 'stlo g 'i  hujayralari  ishtiroki 
ham da  shartli  refleks  reaksiyalari  asosida  bilim  oladilar.
M aktabda  o'qiy  boshlagan  6 -7   yoshli  bolalar  dastlab  mak­
tab  sharoitiga  o'rganishga  ancha  qivnaladilar.  Chunki  ular  o'zlari 
uchun  notanish  b o ig a n   yangi  bolalar  va  kattalar  jam oasiga,  kun 
tartibiga,  o'qituvchining  talablariga,  darslarda  ko'proq  qim irla­
masdan  o'tirish  zarurligiga  asta-sekin  moslashib  boradi.
Birinchi  sinf o'quvchilarining  darslarga  moslashishi  uchun  bi­
rinchi  yarim  yillikda darslar muddatini  kamaytirish  maqsadga mu- 
vofiqdir.  6 -7   yoshli  bolalarning  funksional  imkoniyatlariga  ko'ra, 
o'quv  yilining  ikkinchi  varmida  darslar  muddatini  asta-sekin  oshi- 
rib  borish kerak.  Sentabr-oktabr  oylarida  30  daqiqali  3  ta  darsdan,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

noyabr-dekabrda  4  ta  darsga,  ikkinchi  yarim  yillikda  35  daqiqali
4  ta  darsga  o'tiladi.  Shunda  bolaning fiziologik  faoliyati  va  fanlar- 
ni  o'zlashtirish  qobilivati  butun  o'quv  yili  davom ida  bir  maromda 
saqlanib  qoladi.
7  yoshga to im asd an   turib  o'qishga  kirgan  bolalarda  moslanish 
qiyin  o'tadi.  M aktabga  faoliyat jihatidan  yetuk  boim aganlarning 
soni  7 yoshli bolalar orasida turli mualliflarning m a’lumotlariga qa- 
raganda.  0  dan  15.7  %  gacha  borsa.  6  yoshli  bolalar  orasida  6.7  % 
dan  to  51  %  gacha  yetadi.  O 'quv  vili  davomida  6  yoshli  bolalar 
7  yoshlilarga nisbatan ko'proq charchaydilar.  6 -7  yoshli bolalar ish 
qobilivatining  har xil  b o iish i,  yoshga  aloqador ruhiy-jismoniy  im- 
koniyatga  bog'liq.  6  yoshli  bolalarning  saiga  charchashi,  betoqat- 
lanishi  oliy  nerv  faoliyatining  yoshga  aloqador  xususiyatlariga 
bog'liq.  Shuning  uchun  1-  sinf o'quvchilarini kuni  uzaytirilgan gu- 
ruhga  olib,  bu  guruhda  kunduzi  1-1.5  soat  ochiq  havoda  uxlashini 
tashkil  etish  maqsadga  muvofiqdir.