Fiziologiyasi va gigiyenasi

Lizosomalar.  Sitoplazmaning  universal  organoidlari  qatoriga 
kirib,  hazm  fermentlari  bilan  to ld irilg an   membrana  xaltachasidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ular dumaloq  shaklda  b o iib   uning  membranasi  tipi к  uch  qatlamli 
tuziiishga  ega.
Lizosomalarda  saqlanuvchi  fermentlar  oqsillar.  nuklein  kislota­
lar.  polisaxaridlarni  parchalash  xususiyatiga  ega.  Bunclan tashqari. 
lizosoma  ferment lari  hisobiga  ayrim  o'lgan  hujayralam ing  alohida 
tuzilmalari  hamda  o ig a n   hujayra to iig 'ic h a  hazmlanishi  mumkin.
Ayniqsa.  lizosomalarga  donador  leykotsitlar  boy.  chunki  ular­
ning  donachalari  to'plangan  lizosomalardan  boshqa  narsa  emas.
Lizosomalarda  oqsillarning.  nuklein  kislotalarning,  lipidlarning 
yirik  molekulalari.  ferm entlar  ta'sirida  «qurilish  bloklari»ga  (ami- 
nokislotalar,  glukoza.  nukleotidlar)  glitserin  va  yog*  kislotalariga 
parchalanadi.  Bu moddalar doimiy ravishda sitoplazmada.  ayniqsa. 
endoplazmatik  to ’r  kanallarida  aylanib  yuradi.
Endoplazmatik  to 'r   deyarli  yaqinda  elektron  mikroskop  yor­
damida  kashf  etildi  (1945-1946).
Endoplazmatik  to 'r  m embranalar  bilan  chegaralangan  murak­
kab  kanalchalar  va  sisternalar  tizimi  shaklida  ko'rinadi.  Uning 
membranasi  ham  uch  qatlamli  tuziiishga  ega.
K o'pgina hujayralam ing  endoplazm atik membranasining tashqi 
yuzasida  ko'plab  granulalar joylashgan.  Bular  ribosomalardir.  en­
doplazmatik  to'rning  yuzasida  ribosom alarsiz  qismlar  ham  mav- 
jud.  Shu  munosabat  bilan  endoplazm atik  to'rning  ikkita:  silliq  va 
g'adir-budur yoki  granulali  tiplari  farqlanadi.  G 'adir-budurli  endo­
plazmatik  to 'r  o'suvchi  organizm  hujayralarida.  asab  hujayralari- 
da.  gormonlar,  hazm  shiralari  sintezlovchi  hujayralarda o'zlarining 
favqulodagi rivojlanishiga egadirlar.  Bu tipdagi endoplazm atik to 'r 
oqsillar  sintezida  ham  faol  ishtirok  etishi  aniqlangan.
Silliq endopalzmatik to 'r esa glikogen va iipidlarni (yog'  bezlari 
hujayralari  va  jig ar  hujayralarida)  sintezlovchi  hujayralarda  juda 
yaxshi  rivojlangandir.
H ujayralam ing  ribosomalari juda  mayda  va  ularni  faqat  e!ek- 
tron  mikroskop  ostida  ko'rish  mumkin.
Yuqorida  qayd  qilinganidek,  ribosomalar  g'adir-budurli  en­
doplazmatik  to'rning  m em branasida  joylashgan  bo'ladi  (jigar,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m e'daosti bezi hujayralarida) g'adir-budur endoplazmatik to 'r  yax­
shi rivojlanm agan hujavralarda, ribosomalar sitoplazmaning asosiy 
moddasida joylashadi.  Ribosom alar  hujayra  vadrosida  ham  mav­
jud.
Ribosomalar tarkibiga oqsil  va ribosomali  RNK ham kiradi.  Si­
toplazmaning  asosiy  moddasidan  ribosomalarga  transport  RNKlar 
yordamida  oqsilli  m olekulalar  sintezlanuvchi  aminokislotalar.  ti- 
nimsiz  tushib  turadi.
Yadrolardagi  ribosomalardan  yadro  oqsillari  sintezlanib  turadi. 
Oqsillar  sintezlanishida  ancha  faol  rolni  endoplazmatik to 'r  mem- 
branasi  bilan  bog'latigan  ribosomalar  o'ynavdi.  Bizning  nazari- 
mizda.  bu organoidlar hujay ralar bilan ishlab chiqiladigan oqsillar­
ni  sintezlovchi  va tashuvchi  apparatlarini  bir-biri  bilan  b o g ian g an  
tizimini  tashkil  qilsa  kerak.