Fiziologiyasi va gigiyenasi

Qonning  ivishi.  Qon jarohatlanm agan tom irlar b o ‘ylab harakat 
qilar  ekan.  u  suyuqligicha  qoladi.  Lekin tom ir jarohatlanishi  bilan 
jarohat yuzasida qon laxtasi hosil b o ia d i.  Qon laxtasi  (tromb) tiqin 
singari  jarohatni  qoplaydi,  qon  oqimi  to ‘xtaydi  va  yara  sekin-as- 
ta  tuzaladi.  Agar  qon  ivimaganida  edi  kichldna  tim alishdan  ham 
odam  qon  yo'qotib  o iis h i  mum kin  edi.
Odam  qon  tom iridan  chiqqan  qoni  3 -4   daqiqada  iviydi.  Qon­
ning ivishi organizmning muhim himoya reaksiyasi  b o iib  hisobla­
nadi,  u  qon  yo'qotilishining  oldini  oladi  va  shu  y o ‘1  bilan  aylanib 
yuruvchi  qon  miqdorining  doimiyligi  tain in lan ad i.
Qon  ivishining  asosida  qon  plazmasidagi  erigan  holdagi  fibri­
nogen oqsilining fizik-kimyoviy  xususiyatlarining  o'zgarishi  yota- 
di.  Qon  ivish  jarayonida  fibrinogen  oqsili  erim avdigan  fibringa 
aylanadi  va  u  may da  nozik  ipchalar  shaklida  k o iin a d i.  Fibrin  ip- 
chalari  ju da  m ayda  turchalar  hosil  qiladi  va  unda  qonning  shaklli 
elementlari  ushlab  qolinadi.  Qon  laxtasi  yoki  trom b  hosil  b o ia d i. 
Sekin-asta qon laxtasining zichlashishi  yuz  beradi,  zichlanish nati­
jasida  jarohatning  chetlarini  tortadi  va  shu  y o i   bilan jarohatning 
bitishini  ta'm inlaydi.  Qon  laxtasining  zichlashishi  paytida  undan 
s a rg ic h   tiniq  suyuqlik  -   zardob  ajraladi.
Qon  laxtasining  zichlashishida  trom bositlar  muhim  rolni  o ‘y- 
naydi,  y a ’ni  qon  laxtasining  siqilishini  ta ’minlovchi  moddalarni 
saqlaydi.  Bu  jarayon  sutning  ivish  jarayonini  eslatadi,  bunda  ivi- 
tuvchi  oqsil  b o iib .  kaziyen  hisoblanadi,  m a iu m k i,  pishloq  hosil 
b o ia y o tg an   paytda  ham  zardob  ajralib  chiqadi.  Jarohatning  bitish 
jarayonida  fibrin  laxtasi  eriydi  va  surilib  ketadi.
Yuryev  (hozirgi  Tartu)  universitetining  professori A.  A.  Shmidt 
1861-  yilda  qonning  ivish jarayoni  fermentativ jarayon  ekanligini 
aniqladi.  Qon plazm asida erigan holdagi  fibrinogenni  erim aydigan 
fibrin  oqsil  holatiga  o iis h i  trom bin  fermenti  ta ’siri  ostida  amalga 
oshadi.  Qonda  doimiv  holda  jigarda  ishlab  chlqiladigan  nofaol 
holdagi  trom bin-protrom bin  saqlanadi.  Protrombin  trom boplastin
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va kalsiy tuzlari  ishtirokida faol  trombinga ay lanadi,  qon  plazmasi- 
da kalsiy  tuzlari  mavjud.  trombopalstin esa aylanib yuruvchi qonda 
yo'q.  u trom bositlarning yoki  tananing  boshqa hujay ralarining par- 
chalanishidan  hosil  b o ia d i.  Tromboplastinning  hosil  b o iish i  ham 
murakkab  jarayondir.  Tromoplastinning  hosil  b o iish id a  trombo- 
sitlardan  tashqari  yana  qonning  ayrim  oqsillari  ham  ishtirok  etadi. 
Avrim  oqsillarni  qon  tarkibida  b o im aslig i  qonning  ivish jaravoni- 
ga  keskin  ta ’sir  etadi.  Agarda  qon  plazmasida  globulinlardan  biri 
(yirik  molekulali  oqsillardan)  b o im agan ida  gemofiliya  kasalligi 
yuz  beradi.
Gemofiliya  bilan  kasallangan  odamlarda  qonning  ivishi  keskin 
pasaygan  b o ia d i.  Hattoki  kichkinagina jarohat  ham  ularda  xavfli 
qon  ketishini  chaqirishi  mumkin.
Oxirgi  30  yilda  fan  qonning  ivishi  haqidagi  ju d a  ko'plab  yan­
gi  m a'lum otlar  bilan  boyidi.  Qonning  ivishida  ishtirok  etuvchi 
k o'plab  omillar  mavjudligi  aniqlandi.
Qon  ivish jarayoni  asab  tizimi  va  ichki  sekretsiya  bezlari  gor­
monlari  bilan  boshqariladi.  IJ  ham  barcha  fermentativ  jarayonlar 
singari  tezlashishi  yoki  sekinlashishi  mumkin.  Agarda  qon  ketishi- 
da  qonning  ivish  xususiyati  qanday  katta  ahamiyatga  ega  bo'lsa, 
qon  tom irlari  bo'ylab  aylanishida  uning  doimiy  ravishda  suyuq 
holda qolishi  ham xuddi  shunday ahamiyatga egadir.  Tomirlar ichi­
da qonning  ivib  qolishiga  va  u  yerda trom blar  hosil  b o iish ig a  olib 
keluvchi patologik holat qon ketishi  singari kasallar uchun xavfli dir.
Yurakning  vena tom irlarining  trombozi  (miokard  infarkt),  miya 
tomirlari  trombozi.  o'p k a  arteriyasi  trombozi  va  h.  k.  kasalliklar- 
ning  mavjudligi  hammaga  m a iu m .
Organizmda  qonning  ivishiga  qarshilik  ko'rsatuvchi  m odda­
lar  hosil  b o ia d i.  Xuddi  shunday  xususiyatga  o'p ka  va  jigar  hu- 
javralarida ishiab chiqiladigan 
geparin
  egadir.  Qon zardobida  hosil 
b o ia d ig an   fibrinni  erituvchi  ferment -   fibrinolizin  oqsili  topilgan.
Shunday qilib,  qonda  bir vaqtning o'zida  ikkita:  qonni  ivituvchi 
va  uni  ivishdan  saqlovchi  tizim lar  mavjuddir.  M a iu m   darajadagi 
ushbu tizim larning  muvozanati  tufayli  tom irlar  ichida  qon  ivimay-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

di.  Jarohatlanganda va ayrim  kasalliklar paytida bu  muvozanat bu­
ziladi  va  qonni  ivishiga  olib  keladi.  Qon  ivishini  limon va otquloq 
kislotalarining  tuzlari  ivish  uchun  zarur  bo'lgan  kalsiy  tuzlarini 
cho'ktiradi  va  bu jarayormi  tormozlaydi.
Tibbiyot  zulugining  bo'yin  bezlaridan juda  kuchli  ivishga  qar- 
shilik  ko'rsatuvchi  modda