Fiziologiyasi va gigiyenasi

4. 3. Maktab yoshidagi bolalarning kun tartibi
Maktab va litsey o 'z ishini oila bilan uzviy holda olib boradi. Bu 
uzviylikning asosiy maqsadi bolalarga ta ’lim va tarbiya berishdir.
126
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I. 
P. Pavlovning oliy asab faoliyati va markaziy asab tizimining 
koordinatsiyasi hamda boshqarish vazifasi haqidagi ta'lim oti kun 
tartibni shunday tuzishga asos b o la d ik i, unda ish bilan dam olish­
ni, shuningdek, m ashg'ulotlarning xilma-xil turlarini ketma-ketligi 
hisobga olinishi zarur.
O 'quvchilarning kun tartibini va o'quv yuklamasini o'rganishda 
organizmdagi fiziologik muvozanatning har xil faoliyat turlari -
dam olish, ovqatlanish, uyqu va boshqalarni birgalikda olib borish 
natijasida bolalarning ish qobiliyatini tezroq tiklash haqidagi ma- 
sala dolzarb m asalalardan biridir. Tashqi muhitning qulay sharoiti 
ta ’sirida bola va o'sm irlar organizmi o'sib, ulg'ava boradi. Kun tar­
tibi to 'g ’ri tashkil etilganda bola charchamaydi, asab tizimida ste- 
reotiplar vujudga keladi, bolalar intizomli va tarbiyali b o 'la bora­
di. Kun tartibiga rioya qilinmaganda esa bola to i iq dam olmasdan 
toliqib qoladi. uyqusi, ishtahasi yomonlashadi, asabi buziladi, ish 
qobilyati pasayadi.
O 'quvchilarning uzoq vaqt davomida ish qobiliyati va asab tizimi 
q o 'zg'alishini yuqori darajada saqlashda kun davomida mehnat va 
dam olish vaqtlarining oqilona taqsimlanishini ta ’minlay oladigan 
kun tartibi katta aham iyatga ega.
Maktab o'quvchilarining kun tartibini tuzishda asab tizimining 
funksional biologik ritmi asos qilib olindi. K o'pchilik sog'lom
yosh bolalarda bosh miya yarim sharlari qo'zg'alishining yuqori 
ko'rsatkichlari ertalabki va kunduzgi soatlarda, uning pasayishi esa 
kechki soatlarda kuzatiladi. Kuzatishlarning natijalariga ko'ra, bo­
lalar va o'quvchilarning ish qobiliyatlari ko'rsatkichlarining o'zga- 
rishini. y a ’ni kun davom ida bu ko'rsatkichning 2 barobar ortishini 
(birinchisi soat 8 dan 12 gacha. ikkinchisi 16 dan 18 gacha b o iish i) 
aniqlandi. Ish qobiliyatining birinchi ko'tarilishi, ikkinchisiga nis­
batan yuqori va davomliroq b o ia d i. Lekin hamma bolalarda ham 
yuqori bioritmik holat shu oraliqda ko'zatilaverm aydi. Masalan. 
kichik maktab yoshidagi bolalarning fiziologik funksiyalarining 
davriy o'zgarishini maxsus tadqiq qilish ularni turli xarakterdagi 
bioritm guruhlariga ajratish imkonini beradi. Birinchi guruhni kun
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mobaynida fiziologik ko‘rsatkichlari 2 barobar ortadigan bolalar, 
ikkinchi guruhning esa funksional ko'rsatkichlari kunning o'rtasi- 
da bir barobar ko'tariladigan bolalar tashkil etadi. Uchunchi guruh- 
ga yuqori funksional q o 'zg 'alishg a ega bolalar, to'rtinchi guruhga 
esa yuqoridagi ko'rsatkichlarga ega b o im ag an bolalar kiradi.
O 'quvchilarning kun tartibini organizm fiziologik funksiyalar- 
ning tabiiy ortishi va pasayishi davrlariga mos kelgan ravishda tu- 
zish mumkin. U quyidagi tarkibiy qismlarni o 'z ichiga oladi:
1. M aktab va uydagi o'quv m ashg'ulotlarini;
2. K o'proq ochiq havoda dam olishni;
3. M untazam va to iaq o n li ovqatlanish va ertalabki badantarbiya 
bilan shug'ullanishni:
4. Gigiyenik jihatdan to'laqonli uyquni;
5. O 'z xohishiga qarab tanlagan m ashg'ulotlarga (badiiy kitob 
o'qish, musiqa bilan shug'ullanish, rasm chizish va boshqalar) ham 
vaqt ajratishni o 'z ichiga oladi. Kun tartibining n o to 'g 'ri bo'lishi, 
ayniqsa, to 'y ib uxlamaslik bosh miya p o 'stlo g in in g tiklanish ja- 
rayonlariga hamda o'quvchilarning ish qobiliyatiga salbiy ta'sir 
qiladi.
Gigiyenik qoidalarga asoslanib tuzilgan kun tartibi o'quvchining 
kun bo'yi bajaradigan asosiy faoliyati turiarini m e’yorlashga, aqliy 
va jism oniy mehnatini, dam olishini to 'g 'ri olib borishiga imkoni- 
yat yaratib beradi. M aktab dasturi o'quvchilarning aqliy faoliyatini 
jadallashtirishni to 'g 'ri rejalashtirish imkonini bermas ekan, o ’quv 
jarayoni va bolalar so g iig in i saqlash uchun ko'zlangan maqsadga 
erishish borasida qilinadigan harakatlar samarasiz b o ia d i.
Kun tartibigaq at'iy nova q ilm asliko'sib kelayotgan organizmga 
ju d a salbiy ta'sir ko'rsatadi. O 'quvchilarning ish qobiliyati pasayib, 
fanlarni o'zlashtirishi yomonlashadi, vaqt o'tishi bilan s o g iig 'id a
salbiy o'zgarishlar paydo b o ia d i. Kun tartibi ayrim bandlari- 
ning muntazam takrorlanib. turishi organizm hayot faoliyatining 
m a iu m bir maromga tushib ketishini ta'm inlaydi. Bola m a iu m bir 
vaqtda uyg'onishga o'rganadi, m a iu m soatlarda qorni ochganini, 
kuch-quvvatga to'lib-toshganini. m a'lum bir vaqtda charchaganini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sezadi. O 'quvchining kun tartibi organizmning jism oniy va ruhiy 
imkoniyatlariga mos tarzda tuzilishi hozirgi zam onning eng t o i a
qonli dolzarb muammosidir.
O 'quvchining kuni ertalabki gigiyenik gimnastika m ashg’ulot- 
iari bilan boshlanadi (2- jadval). Ertalabki badantarbiya va sovuq 
suvda yuvinish va h o ilan g an sochiq bilan artinish bolalarning uy- 
qusini qochirib. o'qu v faoliyatiga tez kirishib ketish imkonini be­
radi.
Ertalabki badantarbiya asab tizimi tonusini oshirib, ichki 
a'zolar, ayniqsa, yurak-tom irlar tizimi ishini yaxshilab, bolani te- 
tiklashtiradi va ancha irodali b o iish ig a yordam beradi. Ertalabki 
badantarbivani uyqudan uyg’ongandan 10-15 daqiqa o'tgach, 
yaxshi shamollatilgan xonada o'tkazish kerak. Gimnastikaning 
davomiyligi 10-20 claqiqadan ortmasligi, avval yengil mashqlarni 
bajarib, asta-sekin yuklamani oshirib borish lozim. M ashg'ulotdan 
so‘ngtom irurishibiroztezlashadi,bufiziologiknorm achegarasidagi 
holat b o iib , birmuncha vaqtdan so'ng normaga qaytadi. Ertalabki 
badantarbiyada cho'zilish, bukilish, gavdani aylantirish, yurish 
sakrash, sekinroq yugurish va boshqalardan foydalanish mumkin. 
Ertalabki badantarbiya m ashg'ulotlarida 5-8 ta mashq bajariladi, 
har bir mashq 2-3 martadan 8-10 martagacha takrorlanadi. 
Nafasni uzoq vaqt to'xatib turadigan mashqlarni qilmaslik kerak. 
M ashg'ulotlar paytida yengil kiyim kiyib olish lozim, yotib 
bajariladigan m ashg’ulotlar uchun kichik gilamcha b o iad i.
2- jadval