Fiziologiya so’zi yunoncha bo’lib, tabiiyot ma’nosini bildiradi. XVI asrdan

MARKAZIY NERV TIZIMINING NAFASNI BOSHQARISHDAGI
ISHTIROKI
Uzunchoq miyadagi nafas neyronlari nafas harakatlari yuzaga chqishi uchun
nihoyatda zarur tuzilmalardir. Ularning yemirilishi nafasning to’xtashiga olib
keladi. Miyaning yuqori qismlaru shikastlansa, masalan. Miya Varoliy
ko’prigidan yuqoriroqdan kesilsa,nafas saqlanib qoladi. Ammo bunga asoslanib,
yuqori tuzilmalar nafas jarayonini boshqarishda ishtirok etmaydi, deyish
noto’g’ri bo’lar edi.
Uzunchoq miyadagi markazlar o’pka ventilyatsiyasini organizmni tinch
holatdagi kislorodga bo’lgan ehtiyojini ta’minlaydigan darajada saqlab turadi.
Ammo nafas muskullari boshqa harakatlarni (vaziyatni saqlash, so’zlashishda)
ham ishtirok etadi. Nafas harakatlarining shunday harakatlar bilan
uyg’unlashishida, nafasning sharoit sharoit o’zgarishlariga moslashishida
miyacha, o’rta va oraliq miya markazlari va yarim sharlar po’stlog’ining
ahamiyati katta.
Masalan, miya po’stlog’i olib tashlangan itning nafas tizimi tinch holatda
organizmning kislorodga ehtiyojini to’la qondiradi, nafasda sezilarli o’zgarish
ro’y bermaydi. It yura boshlashi bilan nafasi buziladi, nafas tizimi kislorodga
bo’lgan ehtiyojning o’zgarishiga moslasha olmaydi.
Nafasning miya po’stlog’i tomonidan boshqarilishining odam uchun
ahamiyati juda katta. Odam o’z xohishi bilan nafasni o’zgartirishi mumkin.
Nafasni to’xtata olish, uning chuqurligi va tezligini o’zgartira olish tovush
chiqarish, so’zlash va kuylash imkonini beradi.
Ammo odamni o’z ixtiyori bilan nafasini to’xtatib turish vaqti chegaralangan.
Nafas to’xtatilgandan keyin qonda karbonat angidridning parsial tarangligi ortib,
ma’mum darajaga yetgach, xemoretseptorlarning kuchli qo’zg’alishi natijasida
nafas ixtiyoriy nazoratdan cchiqadi va nafas olish tiklanadi.
Umuman markaziy nerv tizimining faolligi nafasga ta’sir ko’rsatadi. Uyquda
o’pka ventilyatsiyasi bir muncha kamayadi, odam hayajonlanganda, iztirob
chekkanida tashqi nafas tezlashadi.
Nafasni boshqaruvchi markaziy tizimlarning yaxshi rivojlanmaganligi
(chaqaloqlarda) yoki faolligining susayib ketishi (keksa odamlarda) tufayli,
uxlab yotganda nafas to’xtab qolishi mumkin.
Yosh ulg’ayishi bilan nafas yo’llari muskullaro tonusi pasayadi, uyquda bu
tonusning boshqarilishi buziladi, odam xurrak otadi.
Nafas jarayonini o’zgartiruvchi shartli reflekslar ham hosil qilish mumkin.