|
1.6.Экспериментал психологиянинг ҳозирги даврдаги парадигмаси.
Илмий билиш таълим – тарбияни такомиллаштириш муаммолари ечимларини топишда қўл келади ва у тизимли, асосли нарса – ҳодисалар моҳиятига чуқур кириб боради. У эмпирик ва назарий даражада бўлади. Билимдан эмпирик ва назарий билимларни шакллантиришда фойдаланилади. Илмий билимлар, объектив оламни анча тўғри (батафсил) ифодалайди. Улар доимий эмас, улар ўзгариб, ривожланиб, такомиллашиб боради ва натижада доимий истеъмолдаги билимга айланади, яъни улар тадрижий (эволюцион) тарзда ривожланиб туради. Билимлар асосида талабаларнинг кузатувчанлик, синчиковлик, тафаккур, хотира сингари билиш қобилиятлари ривожланади, уларда эътиқод ҳосил бўлади, илмий дунёқарашни шакллантирувчи ғоялар тизими таркиб топади.
Парадигма – (юнонча. Парадигма – намуна – ўрнак маънолоарини англатади)– илмий муаммоларни ҳал этиш намунаси сифатида қабул қилинган назария. Масалан,туғилиш назариясига тегишли муаммоларни аксарият ҳолларда дифференциал тенгламалар назарияси ютуқлари орқали ҳал қилинади ёки талаба – ёшларни мустақиллик руҳида тарбиялаш миллий ғоялар асосида ҳал этилади ва ҳакоза. Демак, А.Навоийнинг комил инсон ҳақидаги таълимоти, Абу Наср Фаробийнинг фозил одамлар шаҳри ҳақидаги таълимоти, Ал – Хоразмийнинг сонлар назариясида буюк инқилоб (-О-нол сонини араб рақамларига (1,2,3,4,5,6,7,8,9) қўшиб позицион саноқ системасини кашф қилганлиги) ясаганлиги, айниқса ―алгоритм терминининг фанга истеъмолга киритилиши назарияси ва шу каби таълимотлар ҳам парадигмага мисол бўла олар экан. Демак, парадигма – илмий фаолиятнинг муайян бир босқичида аниқ илмий тадқиқотни олиб боришда фойдаланиш учун назарий методологик асосдан иборатдир.
1.7.Илмий тадқиқотнинг босқичлари, турлари.
Процедура (иш тартиби) - тадқиқот амалиётида қўлланиладиган, уни ўтказиш учун муҳим бўлган турли қоидалар, характерлар, инструмкентларни қўллаш ва уларни тартибга боғлиқ бўлган масалалар йиғиндисидир.
1. Тадқиқиқотнинг умумий (принтсипиал) режасини тузиш ва асосий амалий иш жараёнлари:
Бу албатта гипотеза характерига боғлиқ:
а) Тушунтирувчи гипотеза-шарт-шароит яратиб, тажриба протседурасини ўз иячига олади.
б) Таърифловчи гипотеза-типологик протсессларни ўз ичига олади, яъни барқарор ҳусусиятлар, сифатларни ўзида мужассаметади.
Гипотеза-башорат оммавий ҳодисаларини кузатишда статистик методларни талаб қилади.
Режали танлаш ташкилий воситаларни ва моддий сарф ҳаражатларни аниқлайди, чунки анкеталар, бланкаларни, корҳоналар билан шартномалар кўпайтириш, сўров ўтказиш учун одамларни тўплаш керак бўлади.
2. Тадқиқот тўплаш методи ва техникасини танлаш ишлари.
эмпирик ижтимоий психологик тадқиқотларни 2 турга бўлиш мумкин:
тарқатма материалларни тўплаш методи;
олинган информатсияни ишлаб чиқиш ва таҳлил методи.
Дастур ўз ичига методларни танлаш, таърифлаш ва тузишни олади.
Методни танлаш-асосланган гипотезадан келиб чиқан бўлиши керак. Бунда ҳар бир метот ўзига хос эмпирик хусусиятга эга:
а) сўров методи-жараённинг субъектив томонларини ўрганишга йўналтирилади. Чунки у респондентларни ҳаёт фаолияти ҳақидаги жавобларига асосланган;
б) кузатиш методи-ҳақиқий ҳулқ-атвор муносабатларни ўрганади;
в) ҳужжатларни ўрганиш методи-фиксаттсияга (ёзиб қўйиш, қайд қилиш, тўплаш) га асосланади;
г) эксперимент методи-ҳодисаларни бир бутунликда ўрганади.
Амалиётда ана шу методлардан бири танланади:
-агар тадқиқот ижтимоий психологик характерга эга бўлса, унда фикрлар, қарашларни ўрганишда сўров методидан фойдаланиш керак;
-агар хулқ-атвор характери, ҳодисаларга реактсия муаммоси ҳақида бўлса, унда кузатиш методидан фойдаланиш мумкин;
-експеримент методи - маълум бир сабабларнинг таъсирини билиш учун муаммонинг барча томонларини ўрганиш керак бўлганда қўлланилади. Масалан, меҳнатни ташкил қилишнинг янги шакллари, сиёсий хулосалар, қонунларни қабул қилишда, сўрнгра уларни ишлаб чиқишда керак бўлади.
3. Танланган методларни тузиш ва асослаш. Ҳар қандай метод ўзига хос равишда тузилади. Шунга кўра умумий ҳусусиятларни ажратиш мумкин, яъни информатсия тўплашда эмпирик методларнинг умумий принтсипларни тузиш мумкин. Америкалик психологлар фикрига кўра баландроқ овозда берилган савол салбий жавобдан кўра кўпроқ ижобий жавоб беришга ундар экан.
Баландроқ овозда айтилган респондентларнинг тадқиқотга бўлган қизиқишини оширади.
4. Дастлабки олинган билим (маълумот) ларни таҳлил қилиш усуллранинг таснифи ва методларини аниқлаш. Олинган информатсиянинг объективлиги кўп жиҳатдан назарий методологик позитсияга, методларни мазмуни ва шаклига боғлиқ. Демак тадқиқот натижалари бу илмий асосланган билимлардир. Шунинг учун тадқотнинг асосий ва муҳим принтсипи бу тадқиқот характерлари тузилмасининг мазмун ва характерини ҳамда мнструментарияларини (илмий методологик нуқтаи назардан) аниқлашдир.
5. Олинган билимларни гипотенузаси (фараз) бўйича анализ усулларини белгилаш. Нарса ёки ҳодиса моҳиятига етишиш бўйича инсон томонидан мақсад қилиб қўйилган, аммо илмий асосланмаган бўлсада, мантиқан боғлиқ чора-тадбирларнинг хомаки режаси тахмин (гипотеза) дейилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
