Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Muhim ahamiyatga ega bo‘lgan organellalar
. S
itoplazmatik to`r.
Elektron mikroskop orqali tekshirilganda hujayrada paralel qatorlar hosil qilgan 
membranali strukturalar yig`indisidan iborat. Sitoplazmatik to`r tarkibida 
murakkab tarmoqlangan kanalchalar, tor yoriqsimon bo‘shliqlar va kengaygan 
sisternalar uchraydi. Sitoplazmatik to`rni tashkil etuvchi strukturalar hujayraning 
boshqa xil membranali strukturalari bilan kontaktlar yoki birikishlar hosil qilish 
mumkin, masalan, yadro membranasi, plastinkali kompleks yoki sitolemma 
membranalari bilan bog`langan bo`lishi mumkin. Hujayrada ikki xil sitoplazmatik 
tur - donador yoki granulyar va donasiz yoki agranulyar formalari uchraydi. 
Donador yoki granulyar sitoplazmatik turni tashkil etuvchi membranali 
strukturalari yuzasida o`troq xolda ribosomalar joylashgan. Bu erda oqsillarning 
sintezning asosiy etapi polipeptid zanjir hosil bo`lishi ro`y beradi. Silliq 
sitoplazmatik to`r faqat sof membranalar yig`indisidan iborat bo‘lib, hujayrada 
uglevod moddalarni sitezlashda ishtirok etadi.
Plastinkali kompleks.
Bu organella birinchi marta 1898 yilda orqa miya 
tugunlari asab hujayralarida topilib, italyan olimi Kamillo Golji tomonidan tasvir 
etilgan. Kumush bilan bo`yash yoki osmiylashtirish usuli bilan plastinkali 

---

21 
kompleksni turli hujayralarda yadro atrofidan to`r yoki qalpoqcha xolatda 
joylashganligini aniqlash mumkin. Elektron mikroskop ostida tekshirilganda 
plastinkali kompleks bir-biri bilan bog`liq bo‘lgan 3 - xil komponentdan tashkil 
topgan: diametri 0,1-0,2 mk. ga teng bo‘lgan yirik vakuolalardan, paralel 
joylashgan yassi sisternalardan va mayda pufakchalar yoki vezikulalardan iborat. 
Har bitta komponentni tashkil etuvchi membranalari qalinligi 60-70 A
o
teng va 3 
qavatli tuzilishga ega.Hujayradan chiqarilishi lozim bo‘lgan moddalarni ajratishda 
plastinkali kompleksni ishtirok etishi aniqlangan. Bundan tashqari, bez 
hujayralari ishlaydigan sekret tomchilari hujayra ichidagi plastinkali kompleksning 
membranali komponentlari – vakuolalar va pufakchalar ichida aniqlangan. Demak, 
plastinkali kompleks hujayrada ishlab chiqarilgan sekretor granullalarni 
kondensatsillanish va shakllanish joyi hisoblanadi.
Mitoxondriyalar
- bir hujayrali va ko‘p hujayrali organizmlarning doimiy 
organellasi hisoblanadi (ilova: 2-rasm). Turli hujayralarda mitoxondriyalar bir-
biridan o`z hajmlari, shakllari va soni jihatdan farqlanadi. Mitoxondriyalarni 
tashqi yumaloq, tayokchasimon, ipsimon yoki tarmoqlangan tanachalar holatida 
bo`lishi mumkin. Mitoxondriyalar katta- kichikligi jihatdan xam farqlanadi, 0,2 
mk - 29 mk. gacha yetishi mumkin. Hujayralarda mitoxondriyalarni soni turlicha. 
Ba’zi hujayralarda mitoxondriyalar soni 5-7 teng bo`lsa, jigar hujayralarida esa 
2.500 mingacha yetadi. Hujayralarda mitoxondriyalar ko‘pincha sitoplazmaning 
funksional aktivlikka ega bo‘lgan qismlarda joylashgan. Mitoxondriylarda tipik 
strukturaga ega bo‘lgan ikkita membranadan tashkil topgan qobiq bo‘ladi. Har bir 
membrananing qalinligi 69 A teng bo‘lib, tashqi va ichki qavatlari ikki qator oqsil 
molekulalaridan va orasida joylashgan ikki qator lipid molekulalaridan iborat. 
Ichki 
membrana 
hosil 
etgan 
burmalarga 
kristalar 
deyiladi. 
Kristalar 
mitoxondriyalar ichini bir-biri bilan tutashgan bir qancha bo‘shliqlarga bo‘ladi. 
Bo‘shliqlar ichidagi modda mitoxondriya matriksi deyiladi. Burmalar yoki 
to`siqlar devorlariga diametri 85A teng bo‘lgan tanachalar yoki elementar 
zarrachalar birikkan bo‘ladi. Bu zarrachalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarda 
ishtirok etishi natijasida elektronlar ajraladi. Erkin elektronlar esa, ATF sintezida 

---

22 
ishtirok etadigan birikmalar zanjiri yuzasiga o‘tadi. Demak, mitoxondriya
hujayrada ATF xolida ishlab chiqaradigan energiya manbai hisoblanadi.