«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

41. Нерв хужайраларининг турлари ва вазифалари
Neyron nerv tizimining asosiy faoliy birligidir. Odamning miyasida 25 milliardga 
yaqin neyronlar mavjud. Periferik nerv tizimiga kiruvchi tugunlarda nerv hujayralar 
soni 25 million chamasida. Neyronlar bir-biridan o‘z shakli va katta-kichikligi bilan 
faarq qiladi. Ammo, u qaysi shaklda va kattalikda bo`lmasin, tuzilishi bo‘yicha to‘rt 
qismga bo`linadi. Neyronlarda tana (soma), dendritlar, akson va aksonning sinapsoldi 
oxirgi tarmoqlari tafovut qilinadi (12 rasm). Neyron tanasida yadro, ribosomalar, 
endoplazmatik retikulum, Golji apparati, mitoxondriyalar joylashgan. Bu organellalar 
hujayraning hayotiy faoliyatini ta‘minlaydi. Bundan tashqari, neyron tanasida 
murakkab yuqori molekulyar moddalar sintezlanib, dendritlar va akson bo‘ylab 
o‘tkaziladi. Neyron tanasidan odatda bir nechta dandrit va bitta akson boshlanadi. 
Dendritlar kalta, ammo ko‘p va sershox bo`lganidan, membranasi ancha katta yuzaga 
ega. Bu membranada juda ko‘p sinapslar joylashgan. Dendritlarning asosiy ishi 
ta‘sirotlarni qabul qilish va paydo bo`lgan impulslarni somaga o‘tkazishdan iborat. 
Akson esa nerv impulslarining somadan ishchi a‘zoga yoki boshqa neyronlarga 
yetkazilishini ta‘minlaydi. Dendritlar ta‘sirotlani qabul qilishga ixtisoslashgan. Shuning 
uchun oxirgi tarmoqlari membranasida ma‘lum kimyoviy moddalarga sezgir maxsus 
oqsil moddalar – retseptorlar ko'p. Tuzilishi ancha murakkab bo`lgan maxsus 
retseptorlar ham uchraydi. Aksonlarning oxirgi tarmoqlarida maxsus organellalar – 
sinaptik pufakchalar mavjud. Pufakchalarda qo‘zg‘alishning o‘tkazilishini ta‘minlovchi 
moddalar – vositachilar (mediatorlar) bor. NEYRON TURLARI Nerv hujayralari 3 ta 
asosiy turlarga: afferent, oraliq va efferen neyronlarga bo`linadi. Birlamchi afferent 
neyronlar sezuvchi a‘zolarning retseptorlarida vujudga keladigan signallarni qabul 
qilib, ularni MNT ga o‘tkazadi. Bu neyronlarning dendritlari sezgir retseptorlar hosil 

---

qiladi yoki maxsus murakkab retseptorlar bilan bog‘langan. Afferent neyronlarning 
aksonlari MNT ga kirib, oraliq, ba‘zan bevosita efferent neyronlar dendritlari va 
tanasida juda ko‘p sinapslar hosil qiladi. Oraliq neyronlarning soni hammasidan ko‘p. 
Ularning soma va o‘siqlari MNT fan tashqariga chiqmaydi. Oraliq neyronlar turli 
xildagi afferent va efferent neyronlarni bog‘lab turadi. Neyronlar somasi 5-100 mkm, 
o‘siqlar diametri 1-10 mkm, uzunligi bir necha o‘n mkm dan 1 metrgacha yetadi. Ba‘zi 
hayvonlarda uchraydigan gigant aksonning diametri 1 mm atrofida bo`lganidan, 
tajriba o‘tkazish uchun qulay sharoit tug‘diradi.