|
Бошқа оптик усуллар
Сифат таҳлилда оптик усулларни юқорида баён этилган турларидан ташқари, (оз бўлса-да) бошқа усуллари ҳам қўлланади. Улардан баъзиларини қисқа баён этамиз.
Рефрактометрия. Рефрактометрия усули суюқлик ёки кристалл унга тушган ёруғликни синдириш хусусияти – ёруғликни синдириш кўрсатгичини ўлчашга асосланган.
Ёруғликни вакуумда тарқалиш тезлиги (С0) ни муайян муҳитда тарқалиш тезлиги (С) га нисбати ёруғлик синдириш кўрсатгичининг абсолют қиймати (N) деб аталади.
N = С0 / С
Ёруғликнинг ҳавода тарқалиш тезлигини (Сҳаво) муайян муҳитда тарқалиш тезлиги (с) га нисбати ёруғлик синдириш кўрсатгичининг нисбий қиймати дейилади.
n = Cҳаво / С
N ва n ифодаларни солиштирсак:
ҳосил бўлади.
Ёруғликни синиш кўрсатгичи синдирувчи муҳит яъни таҳлил этилувчи модданинг табиатига, эритманинг концентрациясига, кристаллни анизотрон хоссаси таҳлил этилганда, эса ёруғликни кристаллга тушиш бурчагига ҳам боғлиқ.
Амалиётда, синдириш кўрсатгичи натрий лампасидан (20 0,3°С) чиқадиган λД = 589,3 нм тўлқин узунликдаги нурда ўлчанади. Шундай усулда ўлчанган синдириш кўрсатгичи белгисида ифодаланади. нинг сон қийматлари 1,3 – 1,7 оралиғида бўлади. Абсолют хатолик ±0,0002 дан ±0,0005 гача бўлиши мумкин; дори препаратлари учун бу қиймат ±0,0002 дан ошмаслиги керак.
Берилган тўлқин узунликда тиниқ ва тоза ҳар қандай суюқлик, эритма, кристалл фақат ўзига хос қийматига эга бўлгани учун мазкур қиймат таҳлил этилувчи модданинг айниятлашда ишлатилади.
20.22 жадвалда, баъзи суюқликлар, учун 20.23 жадвалда турли концентрацияли эритмаларнинг нисбий синдириш кўрсатгичлари келтирилган. 20.23 жадвалдаги қийматлардан концентрацияни ўзгаришига қанчалик боғлиқлиги кўриниб турибди.
20.22 жадвал
Баъзи тоза суюқликларнинг нисбий синдириш кўрсаткичлари,
Суюқликлар
|
|
Суюқликлар
|
|
Ацетон
|
1,3591
|
Нитробензол
|
1,5524
|
Ацетонитрил
|
1,3442
|
Нитрометан
|
1,3819
|
Бензол
|
1,5011
|
Пиридин
|
1,5095
|
1-Бутанол
|
1,3993
|
1-Пропанол
|
1,3854
|
2-Бутанол
|
1,3958
|
2-Пропанол
|
1,3776
|
Сув
|
1,3330
|
Сероуглерод
|
1,6277
|
Гексан
|
1,3751
|
Тетрахлоруглерод
|
1,4603
|
Гептан
|
1,3876
|
Толуол
|
1,4969
|
Глицерин
|
1,4744
|
Хлороформ
|
1,4456
|
1,4-Диоксан
|
1,4224
|
Сирка кислотаси
|
1,3718
|
Диэтил эфири
|
1,3526
|
Фенол
|
1,54
|
m-Ксилол
|
1,4972
|
Формамид
|
1,4472
|
α-Ксилол
|
1,5054
|
Хлорбензол
|
1,5248
|
n-Ксилол
|
1,4958
|
Этиленгликоль
|
1,4318
|
Метанол
|
1,3288
|
Этанол
|
1,3611
|
Чумоли кислотаси
|
1,3714
|
Этилацетат
|
1,3726
|
20.23 жадвал
Баъзи моддаларнинг сувли эритмалардаги нисбий
синдириш кўрсатгичлари,
Эриганмодда
|
Тегишли фоиз (%) концентрациялардаги
|
10
|
20
|
30
|
40
|
50
|
60
|
70
|
80
|
90
|
100
|
Метанол
|
1,3353
|
1,3381
|
1,3404
|
1,3419
|
1,3424
|
1,3417
|
1,3401
|
1,3374
|
1,3335
|
1,3288
|
Этанол
|
1,3396
|
1,3470
|
1,3535
|
1,3580
|
1,3612
|
1,3633
|
1,3646
|
1,3649
|
1,3642
|
1,3611
|
1-Пропанол
|
1,3422
|
1,3515
|
1,3579
|
1,3639
|
1,3691
|
1,3719
|
1,3780
|
1,3814
|
1,4842
|
1,3854
|
2-Пропанол
|
1,3421
|
1,3512
|
1,3588
|
1,3640
|
1,3684
|
1,3740
|
1,3746
|
1,3766
|
1,3777
|
1,3776
|
Этиленгли-коль
|
1,3424
|
1,3524
|
1,3625
|
1,3728
|
1,3831
|
1,3934
|
1,4034
|
1,4132
|
1,4226
|
1,4318
|
Глицерин
|
1,3448
|
1,3575
|
1,3707
|
1,3841
|
1,3981
|
1,4130
|
1,4279
|
1,4429
|
1,4584
|
1,4744
|
Ацетон
|
1,3403
|
1,3477
|
1,3537
|
1,3584
|
1,3624
|
1,3644
|
1,3654
|
1,3648
|
1,3625
|
1,3591
|
Сирка кислотаси
|
1,3402
|
1,3473
|
1,3540
|
1,3599
|
1,3655
|
1,3702
|
1,3740
|
1,3769
|
1,3772
|
1,3718
|
Сахароза
|
1,3478
|
1,3638
|
1,3811
|
1,4016
|
1,4200
|
1,4418
|
1,4651
|
1,4901
|
|
|
Тоза суюқлик ва эритмаларнинг синдириш кўрсатгичи Аббе ёки Пульфрих русумли рефрактометрларда ўлчанади. Кристалларни синдириш кўрсатгичи, қийматлари маълум бўлган қатор иммерсион суюқликлар воситасида ўлчанади. Синдириш кўрсатгичи ўлчашдан аввал рефроктометр тегишли λД тўлқин узунликда калибрланади.
Рефрактометрия фармакопея усули ҳисобланади. Ундан қатор доривор суюқлик, эритувчи ва эритмалар: масалан, никотин кислотасининг диэтиламиди ( =1,524 – 1,526), токаферролацетат – Е витамини (1,4960 – 1,4985), метилсалицилат (1,535 – 1,538), фторотан (3,3695 – 3,3705), винилин (1,450 – 1,457), эвкалипт мойи (1,458 – 1,470), кастор мойи (1,475 – 1,480), шафтоли мойи (1,451 – 1,454) ва бошқалар чинлигини аниқлашда фойдаланилади.
Поляриметрия. Қутбланган, монохроматик нур оптик фаол моддага тушганда нурнинг қутбланиш текислигини оптик бурилиш бурчагини ўлчашга асосланган. Чизиқли қутбланган ёруғлик нур оптик фаол моддага тушганда унинг қутбланиш текислиги моддага тушмасдан аввалги ҳолатига нисбатан муайян бурчакга бурилади. Мазкур бурилиш бурчаги α - қутбланган нурнинг оптик бурилиш бурчаги дейилади. Градусларда ўлчанадиган α - бурчакнинг қиймати (ўнгга бурувчи моддалар учун) мусбат (чапга бурувчи моддалар учун) манфий қийматларга эга бўлади. Чизиқли қутбланган ёруғлик нури кузатувчига оптик фаол модда орқали йўналтирилганда ўнгга бурувчи муҳит қутбланиш текислигини кузатувчига нисбатан соат стрелкаси бўйича, чап томонга бурувчи моддалар эса соат стрелкасига қарши томонга буради. Қутбланган ёруғлик нурининг бурилиш бурчаги α - қутбланган нурнинг тўлқин узунлиги λ, ёруғлик ўтаётган оптик фаол муҳитнинг қават қалинлиги (l), таркиби (табиати) унинг зичлиги эритувчининг табиати, эритмадаги оптик фаол модданинг концентрацияси ва ҳароратга боғлиқ.
α-нинг қиймати ёруғлик нури ўтаётган муҳитнинг қават (l) қалинлиги ва (муайян оралиқда) оптик фаол модданинг концентрациясига тўғри мутаносиб.
Оптик фаол моддалар, муайян шароитда, турли ўзига хос α-қиймати билан тавсифланади. Таърифга кўра концентрацияси 1 г/мл бўлган оптик фаол модда эритмасининг 1 дм қалинликдаги муҳитида қутбланган нур бурилиш бурчаги солиштирма бурилиш бурчаги дейилади.
Амалда [α] қиймати тўлқин узунлиги λД = 589,3 нм бўлган натрийнинг сариқ нурида 20°0,5°С ҳароратда ўлчанади. Мазкур шароитда ўлчанган солиштирма бурилиш белгиси билан ифодаланади. Баъзи ҳолларда [α] тўлқин узунлиги λ = 546,1 нм бўлган, симобнинг яшил нурида ҳам ўлчанади.
Солиштирма бурилиш [α] оптик фаол модданинг тавсифий константасидир.
Индивидуал (тоза) суюқ оптик фаол моддаларнинг [α] қиймати қуйидагича ҳисобланади:
[α]=[α] / l
Оптик фаол модданинг эритмаси учун эса:
[α] = 100α / сl
(бу ерда: α - бурилиш бурчагини амалда ўлчанган қиймати; ρ - суюқликнинг зичлиги, г/мл; l – оптик фаол модданинг қават қалинлиги, дм да; с - г//100 мл бирликда ифодаланган эритма концентрацияси).
α қиймати поляриметрларда ўлчанади. Дори препараталарининг таҳлилида α-ни хатолиги ±0,02° дан ошмаслиги керак.
Поляриметрия – фармакопея усули бўлиб, у сифат таҳлилда оптик фаол моддаларни: масалан, қатор оптик фаол доривор препаратлардан: аскорбин кислотаси (С витамини), адреналин гидротартарат, атропин сульфати, бензилпеницилиннинг калийлик ва новокаинлик тузлари, камфора, хинин гидрохлориди, дигидрохлориди ва сульфати; тетрациклин гидрохлориди, хлортетрациклин, окситетрациклин, кокаин, морфин, эфедрин; глюкоза, левомецитин метанол, феноксиметил пенициллин, преднизалон прогестерон, рибофлавин (В2 витамини), тетрациклин ва бошқаларни айниятлаш уларни сифатини назорат этиш учун қўлланади.
20.25 жадвалда, мисол сифатида, оптик фаол моддаларни эритмалардаги солиштирма буриш қийматлари келтирилган.
20.24 жадвал
Do'stlaringiz bilan baham: |
