Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
379 
1-rasm. 60 keV va 300 keV energiyali elektronlarni kenglik bo’ylab o’zaro bog’lanishi L=1.1 va 
L=1.3 qiymatlarida ko’rsatilgan. (○Δ) kunduzi qayd qilingan zarralar oqimi (●▲) kechasi (Δ ▲) 
shimoliy yarimsharda (○●) janubiy yarimsharda. 
Xulosa 
1. L=1.1 da hajm bo’ylab qamrab olingan elektronlar yo’q. 
2. L=1.8 da elektronlarni to’kilishi effektiv kuzatiladi. 
3. L=3.5 da to’kiluvchi elektronlar holati L=1.8 day bo’ladi. 
Adabiyotlar. 
1. O’Brien B.G.YGR. 67 3687.1962. 
2. O’Brien B.G.YGR. 69. 13. 1964. 
3. Anderson K. A. Stanford Press. 1965.p.46 
4. Imhof W. L. Smith R. Y. YGR. 70. 569. 1965. 
5. Vernov S. N. etal. Space Res. 5. 404. 1965. 
6. Махмудов Б. М. Мадуев В. Л. Писаренко Н. Ф. ( Вестн. Моск. Ун-та) физ,астро., №4, 
1969. 
7. Complelle W.H. et al.YGR. 72.13. 3518. 1967. 
YER SAYYORASINING RADIATSION BELBOG’LARI 
B.Mahmudov, O.Saydayev, D.Turdimurodov. SamDU 
Bizning sayyoramiz elektr, magnit maydonlar akustik va elektromagnit nurlanish va gaz bug'lari 
manbai hisoblanadi. Ba'zida ular inson faoliyati natijasida Yer yuzida hosil bo'ladi. Bu maydonlarning 
barchasi, Yer ostidan chiqadigan nurlanish va gazlar (ularning manbalari qayerda to’plangan bo’lsa) 
litosfera qatlamlari orqali atmosferaga va Yerning yaqin fazosiga tarqaladi. 
Tashqi tomondan, Yerga korpuskulyar (quyosh va galaktik) va elektromagnit (quyosh) 
nurlanishi ta'sir qiladi. 

---

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
380 
1-rasm. Magnitosferaning tuzilishi. 
Quyosh tojining tovush tezligidan katta tezlik bilan kengayishining (quyosh korpuskulyar 
nurlanishi past energiyali qismiga nisbatan) mahsuloti Quyosh shamoli geomagnit maydon bilan 
ta’sirlashadi. Quyosh shamoli va geomagnit maydon (magnitopauza deb ataluvchi) sirtning holati va 
shakli Quyosh shamoli dinamik bosimi va Yer magnit maydoni bosimi (bu to’siq vazifasini bajaradi) 
orasidagi balansi orqali aniqlanadi, geomagnit maydonni tashqi qismini o’zgartiruvchi elektr toki 
generatsiyalanadi. Bu yer magnitosferasini shakllantiradi (1-rasm). Magnitopauza orqali 
chegaralangan geomagnit qavatni hosil qiladi. Bu qavat Yer bilan bog’liq bo’lmagan Quyosh 
shamolini va Yer bilan bog’liq bo’lgan geomagnitni ajratadi [1]. 
Geomagnit maydonga asosiy ulushni ichki magnitosfera qo’shib, tashqi toklarning ulushi esa 
uncha katta emas. Geomagnit maydon potensiali Ψ(R) ichki Ψ
i 
va tashqi Ψ
e 
tashkil etuvchilar bilan 
ifodalab: 
𝛹
′
= 𝑅
𝐸
∑
(
𝑅
𝐸
𝑅
)
𝑛+1
∞
𝑛=1
∑
(𝐶
𝑛
𝑚
𝑠𝑖𝑛𝑚𝛷 + 𝐷
𝑛
𝑚
𝑐𝑜𝑠𝑚𝛷)
∞
𝑚=0
𝑃
𝑛
𝑚
(𝑐𝑜𝑠𝜃) (1) 
𝛹
𝑒
= 𝑅
𝐸
∑
(
𝑅
𝑅
𝐸
)
𝑛
∞
𝑛=1
∑
(𝐶
𝑛
𝑛
̅̅̅̅̅
∞
𝑚=0
𝑠𝑖𝑛𝑚𝛷 + 𝐷
𝑛
𝑚
̅̅̅̅̅𝑐𝑜𝑠𝑚𝛷)𝑃
𝑛
𝑚
(𝑐𝑜𝑠𝜃) (2) 
bunda R
e
- Yer radiusi, ϕ va 
𝜃 mos ravishda geomagnit uzunlama va kenglik qo’shimchasidir, 
𝑃
𝑛
𝑚
- Lagranj funksiyasi, C, D, Ĉ, Ď yoyish koeffitsiyentlari. 
Yer sirtida bir necha Yer radiusi chegarasida maydonning strukturasi dipol maydoniga yaqin 
bo’lib, quyidagicha aniqlanadi. 
𝐵
𝑅
= 2
𝑀
𝑅
3
𝑐𝑜𝑠𝜃, 𝐵
𝜃
=
𝑀
𝑅
3
𝑠𝑖𝑛𝜃 , 𝐵
𝛷
= 0 (3)
bunda 
𝑀 = 𝐵
0
𝑅
𝐸
3
- magnit moment,
𝐵
0
- magnit maydon ekvatoridagi kuchlanganlik. Yer 
yaqinida maydon kuchlanganligi quyidagicha aniqlanadi. 
𝐵 =
𝑀
𝑅
3
(1 + 3𝑐𝑜𝑠
2
𝜃)
1/2
(4) 
Yer yuzida magnit maydon 0,3 Gs ga teng bo’lsa, qutblarda 0,6 Gs ga yetadi. Dipol maydonidan 
eng katta chetlashish janubiy Atlantika anomaliyasida erishiladi, unda magnit maydon intensivligi eng 
kichik qiymatga erishiladi. Geomagnit maydonni (IGRF) deb ataluvchi xalqaro modeli geomagnit 
maydonni real ifodasini berib turadi. 
Yerning magnitosferasi bu dinamik obyekt. Umumiy o’lchami Quyosh shamolining tezligi va 
zichligiga bog’liq. Yer atmosferasidagi plazmaning ichki noturg’unligi magnitosfera strukturasining 
dum qismida o’zgarishlar hosil qiladi. Planetalar aro magnit maydon yo’nalishi ham 
magnitosferasining kuch chizig’i topologiyasiga ta’sir qiladi [2]. Magnitosfera magnit maydonining 
bir jinsli emasligi, zaryadlangan zarrachalarni ushlab olish va o’rab olish qobiliyatiga ega[3]. O’rab 
olingan ion elektronlar magnitosfera sohasi bu ikkita konsentrik toroidal belbog’lardan iborat. Ular 
radiatsion belbog’ni tashkil etadi. Zarrachalar belbog’ining asosiy qismi, kosmik fazoda ushlab 
olinadi, u yerda geomagnit maydon dipol maydoni yo’nalishiga, Yerning aylanish o’qiga nisbattan 11° 
burilgan va yerning sirti 79.74°N va 71.8°W qutb koordinatalariga ega[4]. Radiatsion belbog’lar Yer 
radiusining 2 va 6 masofalarda geosentrik intervallarda joylashgan. Energiyasi 1 GeV past zarrachalar 

---