Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni

“Fizikaning hozirgi zamon ta’limidagi o’rni”. Samarqand 2019-yil 13-14 dekabr.
 
385 
ma’lumotlarini tahlil qilib, ushbu qo’shaloq tizimining umumiy yorqinligi 0,75
m
ga o’zgarib turishini 
aniqlagan. Tadqiqot natijalariga xulosa sifatida “biz kuzatuv ma’lumotlari tahlil natijalaridan kelib 
chiqqan holda ushbu o’zgaruvchanlikning asosiy sababi sifatida ikki osmon jismining bir – biridan 
uzoq bo’lmagan masofada bir –biri atrofida aylanayotgani va har ikkala jismning geomtrik 
o’lchamlari, yorqinliklari deyarli teng” degan xulosaga kelgan. Yulduz umumiy yorqinligining vaqt 
bo’yicha hech qanday uzilishsiz muntazam o’zgarishini va o’zgaruvchanlik davrining juda qisqalgini 
e’tiborga olib bu Algol tipidagi To’silib O’zgaruvchan Qo’shaloq Yulduz (TO’QY) emas, balki 
umuman boshqa tabiatga ega qo’shaloq tizim degan fikrga kelgan. 
Ushbu turdagi yulduz paramertlari 1919-yilda W.S.Adams va A.H.Joyning maqolasida chop 
etilgan va W UMa nomi berilgan. Bunday yulduzlarning o’zaro aloqali (Contact) sistema ekanligni 
1941 yilda Geard Kuiper taxmin qiladi. 1955-yilda Z.Kopal shu fikrni keltirgan. R.E. Wilson 2001-
yilda o’zining “Binary Star Morphology and the Name Overcontact” maqolasida W UMa tipidagi 
yulduzga nisbatan (contact) terminini ishlatgan. W UMa tipidagi TO’QY ning yanada chuqur 
o’rganilishi va kuzatuv ma’lumotlar bazasining ko’payishi sababli ularning fizik tabiatida yanada 
murakkab jarayonlarning borligi aniqlandi. 
Bunday tipdagi TO’QY larni o’rganish uchun Samarqand astronomik ilmiy – o’quv 
observatoriyasida kuzatuvlar olib bordik. Bu teleskop ya’ni Samarqand astronomik ilmiy – o’quv 
observatoriyasi 2006 – yili O’zR FA AI tashabusi bilan barpo etilgan. Teleskop qurilishidan oldin 
(2004 yil) O’zR FA AI katta ilmiy xodimi Y.Tillayev boshchiligida bu joyning atmosfera sifati 
o’rganilgan [7]. Teleskop ko’zgusining diametri 480 mm, fokus masofasi 9540 mm, nisbiy tirqishi 
1:20 bo’lib, Cassegren sistemasida qurilgan. Teleskopga hozirgi kunda Quantum Scientific Imaging 
(QSI) 683 ws markali Zaryad Bog’lanishli Qurilma (ZBQ) o’rnatilgan. ZBQ ning piksel o’lchami 
5,4x5,4 µm
2
, ko’rish maydoni 5,5x5,5 yoy minut, yorug’lik filtr tizimi Johnson – Cousin UBVRI (U 
– ultrabinafsha, B – ko’k, V – yashil, R – qizil, I – infraqizil). 
Kuzatuvlarning barchasi R filtrda 60s expozitsiya vaqti bilan olindi. Tayanch yulduz sifatida 
tanlab olingan yulduz parametrlari 1-jadvalda keltirilgan.
1-Jadval
Nomi 
RA (α
j2000
) 
DEC (δ
j2000
) 
V mag 
Tipi 
V 839 Oph 
18
h
:09
m
:21
s
,26 
+09
0
:09
ʹ
:03ʺ,62 
8.8÷9.39 
W-Uma 
Tayanch yulduz 
haqida ma’lumot 
18
h
:09
m
:22
s
,173 
+09
0
:09
ʹ
:23ʺ,63 
4.28 
*
Kuzatuv nuqtalari soni 1377 ta bo’lib, kuzatuv vaqti 22,95 soatni tashkil etdi. Bu kuzatuv vaqti 
yulduzning o’zgaruvchanlik davridan 2,34 marta ko’p bo’lib, kuzatuv obyektining o’zgaruvchanlik 
davrini aniqlash uchun yetarli hisoblanadi. Astrotasvirlar Image Reduction Analsys Facility (IRAF) 
dasturida bias, dark va flat tasvirlar bilan birlamchi qayta ishlandi va Aperture Photometry Package 
(APPHOT) va Digital photometrik reduction package (DIGIPHOT) bo’limlaridan foydalanib apertura 
fotomeriyasi bajarildi: 
𝑆
𝑖𝑚𝑎𝑔𝑒
=
(𝑅
𝑖𝑚𝑎𝑔𝑒
−𝐷
𝑖𝑚𝑎𝑔𝑒
)−𝐵
𝑖𝑚𝑎𝑔𝑒
𝐹
𝑖𝑚𝑎𝑔𝑒
−𝐵
𝑖𝑚𝑎𝑔𝑒
(1) 
Fotometrik tahlildan olingan yulduz kattaligi qiymatlari asosida V 839 Oph yulduzining 
ravshanlik o’zgarishining vaqtga bog’liqlik grafigi tuzildi va o‘zgaruvchanlik davri P=0
d
,40807963 
ekanligi aniqlandi. 
To'siluvchan qo'shaloq sistemalarning orbita elementlari ravshanlik egri chizig'i asosida 
aniqlanadi. Ravshanlik egri chizig'ini tuzish uchun ravshanlik egri chizig'ining fazasini hisoblab topish 
kerak bo'ladi. Yulduzning ravshanlik egri chizig'ini tuzish uchun kuzatuvlar fazalarini quyidagi 
formula orqali hisoblab chiqdik: 
i
0
i
i
E
P
M
M




(2) 
bu yerda M
i
– yulduzning kuzatuv momenti (u Yulian kunlarda ifodalanadi), M
0
– boshlang'ich epoxa, 
ya'ni, aniq topilgan bosh minimum vaqtning o'rtasi, E – boshlang'ich minimumidan o'tgan davrlarning 

---