Fizikanıń jaqtılıq qubılısları qaralatuģın bólimi optika grekshe optikos

1.4
Derektiń jarqınlıģı
Joqarda kórgenimizdey jaqtılandırıw texnikasınıń kóp esaplawlarında bazı bir 
derekler noqatlıq derek dep esaplaw, yaģnıy derekler ólshemlerin olar gúzetip 
atırģan aralıqlarģa salıstırģanda kishi dep esaplaw múmkin. Biraq bul dereklerdiń 
kópshiligi sol dárejede úlken gúzetiw alıp barılatuģın apiwayı araliqlarda kóz 
benen olardıń kórinisin kóriw múmkin. Basqasha aytqanda bettiń ólshemleri kóz
yáki instrumentiń ólshemi deneniń mareriyalıq noqatdan parıq etiw shegarasına 
jetedi. Júdá kópshilik payda etiwshi bunday dereklerge salıstırģanda 
bet jarqınlıģı
túsinigi (yamasa ápiwayıraq jarqınlıq) túsinigi mánisine iye.Bul túsinik ajırata alıw 
uqıplılıģı shegarasınan sırtında jaylasqan dereklerge salıstırģanda qollanılmaydı. 
Bettiń B jarqınlıģı jaqtılıq shıģarıwshı bettiń belgili bir oblıstınan shıģıp atırģan 
hám belgili bir baģıt boyınsha nurlanıwın xarakterlewshi shama bolıp esaplanadı. 
Baģıtı bolsa onıń jaqtılıq shıģarıwsh betke túsirilgen narmal payda etken ί 
múyeshti anıqlaydı.
3-súwret. Úlken derektiń jarqınlıģı túsinigine baylanıslı.

---

12 
Bettiń 
ϭ
elementine tayanıwshı hám dΩ denelik múyesh payda etken dásteni 
ajıratıp alamız: dásteniń kósheri 
ϭ
ģa júrgizilgen n narmal menen ί múyesh payda 
etedi (3-súwrette). Elementin kósheri baģıtındaģı kóriniwshi bet 
ϭ
cosί boladı, onıń 
dΩ denelik múyesh astında jiberiletúģın jaqtılıq aģımı dΦ bolsın. Jiberilip atırģan 
jaqtılıq aģımınıń nurlanıwınıń kórinetúģın 
ϭ
cosί bettine hám dΩ denelik múyesh 
shamasına proporcianal boladı. Proporcionaliq koefficenti nurlanıwshı bet 
qásetlerine baylanıslı hám ί múyeshtiń narmalına salıstırģanda esaplanģan hár qıylı 
mánislerde hár qıylı bolıwı múmkin. Bul koefficenti menen belgilep

=
id
B
dФ
i
cos

yamasa

=
id
dФ
B
i
cos
6
iye bolamız. koefficenti derektiń ί múyeshi menen anıqlanıwshı baģıt boyınsha 
jarqınlıģı delinedi.
Demek belgili bir baģıttaģı derektiń jarqınlıģı dep, kóriniwshi bettiń bir
birligine sol baģıttaģı birlik denelik múyesh astındaģı jiberilip atırģan
aģımģa
aytıladı.
jarqınlıq baģıtına baylanıslı shama. Biraq bazı bir dereklerde
jarqınlıq
baģıtına baylanıslı bolmawı múmkin. Bunday derekler Lambert nızamına 
boysınıwshı derekler delinedi. Anıqlaw etip aytqanda tek absalyut qara dene áne
usınday derek esaplanadı. Hár
birbolegi jaqtılıqtıń barlıq tárepine tegis
shashıratıwshı qıya betke yamasa
qiya ortalıqlar Lambert dereklerine bir qansha
uqsas boladı. Eger bunday ortalıqlar Lambert nızamına boysınsa, olardı ideal 
shashıratıwshı ortalıq dep ataw múmkin.[6]
Betke magniy oksidi qaplanģan bet jaqtılandırılģan bolsa yamasa jaqsı sút reń 
shiysheden soģılģan qaqpaq ishinen jaqtılandırılģan bul derekler Lambert 
dereklerine jeterlishe jaqın keletúģın dereklerge mısal bola aladı. Bul Burger 
quyashınıń jarqınlıģı orayınan shetine qaray bir qansha kemiyetin bolsa, radiustıń

---

13 
¾
bólegine shekem aralıqta jarqınlıģı disk orayındaģı jarqınlıqtıń shama menen 
80 payda etiwin tájiriybede anıqlanģan bolsada, Quyash beti Lambert nızamına 
ádewir jaqın nızam boyınsha nurlanadı. 
4-súwret. Lambert nızamına boysınatuģın tegis disk hám yarım sfera birdey jaqtılandırıwģa iye
Jaqtılıq shıģarıp atırģan tegis S diskti hám jaqtılıq shıģarıp atırģan S yarım 
sferanı (4-súwrete) qarap óteyik. Eki bette Lambert nızamına boysınadı hám 
ekewınıń B jarqınlıģı birdey dep qaraymız. Bul jaģdayda disk hám sferanıń sáykes 
kesimleri qálegen baģıt boyınsha otip atırģan jaqtılıq aģımları birdey boladı. Sonıń 
ushın olardıń kórinerlik betleri teń, jarqınlıqları bolsa joqarda aytılģanday 
baģıtlarına ģaresiz boladı.
Solay etip jaqtılıq shıģarıp atırģan disk penen jaqtılıq shıģarıp atırģan yarım 
sfera Lambert nızamına boysınatuģın bolsa, olar bir birinen parıqlanbaydı eken. 
Máselen júda anıq bolmaģan gúzetiwshilerde Quyash bizge jarqınlıģı birdey 
bolģan tegis disk bolıp kórinedi. Bul halda Quyashtıń Lambert nızamına ádewir 
jaqsı boysınatúģın derek ekenin dálili boladı.[7]
Jarqınlıqtı biliw ozinen jaqtılıq nurın shıģarıwshı denelerdi, tiykarınan jaqtılıq 
dereklerin uyreniwde júda zárúrli. Biziń kózimiz derektiń jarqınlıģın uziliksiz 
turde sezedi. Jarqınlıq tusinigi nurlanıw teoryasında da isletiledi.