Fizika8 Uzb i-bob 1-26. pmd

44-§. Magnit maydonning tokli o‘tkazgichga ta’siri

---

120
V bob. Magnit maydon
Demak, magnit kuch chiziqlarining yo‘nalishi,
o‘tkazgichdagi tokning yo‘nalishi va o‘tkazgichga ta’sir
etuvchi kuchning yo‘nalishi o‘zaro bog‘liq ekan.
Magnit maydonning tokli o‘tkazgichga ta’sir
etuvchi kuchining yo‘nalishini chap qo‘l qoidasidan
foydalanib aniqlash mumkin (164-rasm).
Chap qo‘lning kaftini unga magnit kuch
chiziqlari tik kiradigan qilib tutib, ochilgan
to‘rt barmoq tokning yo‘nalishi bo‘yicha
tutib turilsa, 90
°°°°°ga kerilgan bosh barmoq
o‘tkazgichga ta’sir etuvchi kuchning yo‘na-
lishini ko‘rsatadi.
Elektr o‘lchov asboblarining tuzilishi va ishlash
prinsiði
165-rasmda tasvirlangan zanjirni va qurilmani
yig‘ib, tokli ramkani magnit maydonga joylash-
tiraylik. Elektr zanjir ulansa, ramka buriladi va mag-
nit kuch chiziqlariga perpendikulyar turib qoladi.
Agar tokning yo‘nalishi o‘zgartirilsa, ramka
180° ga buriladi. Magnit maydonda tokli ramkaning
burilishi xossasidan elektr o‘lchov asboblarida foy-
dalaniladi.
166-rasmda eng oddiy ampermetrning tuzilishi
tasvirlangan. Bunda (1) magnitda (2) qutb uchliklari mahkamlangan.
Harakatlanuvchi qism − ramka (3) alyuminiy karkasdan iborat, unga in-
gichka mis sim o‘ralgan. Ramka qo‘zg‘almas o‘zak (4) atrofida erkin aylana
oladi. Ramka o‘q (5)ga biriktirilgan. Chulg‘am simlarning uchlari (6)
zanjirga ulanadi. Ramkaning o‘z holicha aylanishiga
spiral prujina (7) qarshilik qiladi.
Ramka chulg‘amlaridan tok o‘tganda, magnit
maydon ta’sirida ramka magnit qutblariga perpen-
dikulyar holatga o‘tishga harakat qiladi. Ramkaning
90° ga burilishiga spiral (7) qarshilik qiladi. Zanjir-
dagi tok qancha katta bo‘lsa, o‘q (5) ga mahkam-
langan strelka (8) shuncha katta burchakka buriladi.
Strelka darajalangan shkala (9) da tok kuchining
tegishli qiymatini ko‘rsatadi. Zanjirdagi tok uzilganda
spiral ta’sirida ramka dastlabki holatiga, strelka esa
0 qiymatga qaytadi.
163-rasm
164-rasm
a
b
165-rasm
N
S

---

121
Voltmetrning ishlash prinsiði ham ampermetrga
o‘xshashdir.
1. 165-rasmda tasvirlangan tajribani tushuntirib bering.
2. Chap qo‘l qoidasini izohlang.
3. Eng oddiy ampermetr qanday tuzilishga ega?
4. Eng oddiy ampermetrning ishlash prinsiðini aytib bering.
1. 167-rasmda tasvirlangan zanjir ulansa, yengil alyuminiy
naycha qaysi tomonga qarab g‘ildiraydi? Javobingizni
asoslang.
2. Tok manbayining qutblariga ulangan ikkita yalang‘och
o‘tkazgich ustida AB  yengil alyuminiy naycha turibdi.
Agar kuch chiziqlari kitob varag‘iga perpendikulyar
ravishda pastdan yuqoriga yo‘nalgan magnit maydon qo‘yilsa, naycha qaysi tomonga
g‘ildiraydi (168-rasm)?
3. 169-rasmda tasvirlangan magnit qutblari orasiga 4 ta tokli o‘tkazgich joylashtirilgan.
Bu o‘tkazgichlarning har biri qaysi tomonga qarab harakatlanishini aniqlang.