Fizika,2 qism 20

K.  Dåvissîn  và  L.  Jårmår  tàjribàsi.  1927- yildà  àmårikàlik

fiziklàr  Ê.Dåvissîn  và  L.Jårmår  elåktrînlàrning  nikål  mînî-

kristàlidà  sîchilishini  o‘rgàndilàr.  Òàjribàning  ko‘rsàtishichà,

gàrchi  elåktrînlàrning  tushish  burchàklàri  bir  õil  bo‘lsà-dà,

ulàr kristàll sirtidàn turli burchàklàr îstidà qàytàdi. Nàtijàdà bir

yo‘nàlishdà  qàytgàn  elåktrînlàr  sîni  ko‘p  bo‘lsà,  bîshqà

yo‘nàlishdàgisining  sîni  kàm  bo‘lib,  ulàrni  qàyd  etgàn  fîtî-

plàstinkàdà  difràksiîn  mànzàrà  kuzàtildi.  Dåvissîn  và  Jårmår

tàjribàsining  ko‘rsàtishichà,  sîchilish  jàràyonidà  elåktrînlàr

o‘zlàrini õuddi to‘lqinlàrdåk tutishgàn và ulàrning to‘lqin uzun-

ligi  Lui  då  Brîyl  to‘lqin  uzunligi  bilàn  mîs  kålgàn.

---

120

Òo‘lqin  õususiyati  nàfàqàt  hàràkàtlànàyotgàn  zàrràlàr  dàs-

tàsigà  tààlluqli  bo‘lmày,  u  hàràkàtlànàyotgàn  àlîhidà  zàrràgà

hàm  õîs  õususiyatdir.  1948- yildà  V.A.Fàbrikànt,  Bibårmàn  và

Sushkinlàr  àlîhidà  elåktrînlàrning  difràksiyasini  kuzàtishdi.

Êåyinchàlik   difràksiya hîdisàsi nåytrînlàr, prîtînlàr, àtîmlàr

và  mîlåkulàlàr  ishtirokida  hàm  kuzàtildi.  Shundày  qilib,

kîrpuskular-to‘lqin  duàlizmi  nàfàqàt  fîtîngà  tågishli  õususiyat

bo‘lmày, u màtåriyaning istàlgàn zàrràlàrigà õîs õususiyat ekànligi

isbîtlàndi.

Binobarin,  màkrîjismlàr  hàm  to‘lqin  õususiyatigà  egàmi,

dågàn  sàvîl  tug‘ilàdi.  Àlbàttà  egà,  jumlàdàn,  biz  hàm.  Låkin

to‘lqin  uzunligimiz  judà  kichik  bo‘lgàni  uchun  uni  qàyd  etish

mumkin  emàs.  Ìisîl  uchun  100  m/s  tåzlik  bilàn  îtilgàn  1  g

màssàli o‘qning to‘lqin uzunligini tîpàylik. Då Brîyl fîrmulàsigà

ko‘ra:

l =

=

=

×

×

×

×

-

-

-

h

m v

6,62 10

10

100

34

3

33

6 62 10

m

m

,

.

Bundày  kichik to‘lqin  uzunlikli  to‘lqinlàrni qàyd  qilishning

ilîji bo‘lmàgànligi uchun hàm biz o‘qni fàqàtginà zàrrà sifàtidà

qàràymiz. Shu bilàn birgà, 10

8

 m/s tåzlik bilàn hàràkàtlànàyotgàn

elåktrînning to‘lqin uzunligini hisîblàsàk, u l = 7,3 · 10

-12

 m gà

tång bo‘làdi và bundày to‘lqinni hisîbgà îlmàslik mutlàqî mumkin

emàs.