Fizika va astronomiya o’qitish metodikasi” yo’nalishi 18. 10 – guruh talabasi Tolibova Ruxsoraning

Modellashtirsh usuli – o’qituvchi bayon qilayotgan hodisa va voqealarni o’quvchi parallel holatda idrok etib, o’z daftarida chizayotgan model orqali yangi mavzuni mustahkamlaydi. Masalan, «Ichki yonuv dvigateli. Bug’ turbinasi» mavzusini misol qilib ko’rsatish mumkin. Bu mavzuni o’tishdan oldin o’qituvchi ichki yonuv dvigateli modelini guruhga olib kiradi va tushuntiradi.
Quyidagi savollar dvigatel modeliga qarab tushuntiriladi:

1. 
   Qanday dvigatel ichki yonuv dvigateli deyiladi?
   

Yonilg’i to’g’ridan-to’g’ri dvigatelning ichida, uning silindrida yonayotgani uchun ichki yonuv dvigateli deyiladi.
2. Ichki yonuv dvigateli qanday asosiy qismlardan iborat bo’ladi?
Dvigatel stilindrdan iborat bo’lib, uning ichida porshen yuradi, porshen tirsakli valga shatun yordamida biriktirilgan. Valning tekis aylanishi uchun valga salmoqli g’ildirak (maxovik) o’rnatilgan. Stilindirning yuqorigi qismida ikkita klapan bo’lib, ular dvigatel ishlab turgan vaqtda kerakli vaqtda avtomatik ravishda ochilib, yopilib turadi. Yonuvchi aralashma stidlindrga birinchi klapan orqali kirib, svecha yordamida alanga oladi. Yongandan hosil bo’lgan gazlar ikkinchi klapan orqali chiqarib yuboriladi. Bularning hammasi model orqali ko’rsatib boriladi. Shunday qilib, dvigatelning asosiy qismlari: stilindr, porshen, tirsakli shatun, val, salmoqli g’ildirak, klapanlar va svechalar. Bug’ turbinasining modeli ham shu asosda modelga qarab tushuntiriladi, ya’ni oldin savollar beriladi. So’ng shu savollar asosida javob berib boriladi.
Savollar quyidagilardan iborat:
1. Bug’ turbinalari deb qanday issiqlik dvigateliga aytiladi?
Bug’ yoki yuqori haroratgacha qizdirilgan gaz dvigatelning valine porshen, shatun va tirsakli val yordamisiz aylantiradigan dvigatellar turbinalar deyiladi.
2. Eng sodda bug’ turbinasining asosiy ishlash qismlari nimalardan iborat?
Valga disk o’rnatilgan bo’lib, uning to’g’iniga kuraklar mahkamlangan. Kuraklar yaqiniga kengayib boradigan trubalar-soplolar joylashtirilgan. Demak, sodda bug’ turbinalarning asosiy qismlari: val, disk, kuraklar va soplolardir.
3. Bug’ turbinasi qanday ishlaydi?
Soplolarga qozondan bug’ keladi. Soplolardan otilib chiqayotgan bug’ oqimi kuraklarga ancha katta bosim beradi va turbinaning diskini tez aylantirib beradi.
4. Bug’ turbinalari qayerlarda ishlatiladi?
Ular issiqlik elektr stansiyalarida va kemalarda hamda teplovozlarda ishlatiladi.
5. Bug’ o’rnida boshqa mahsulot ishlatish mumkinmi?
Ha, bug’ o’rnida gazning yonish mahsulotidan foydalaniladigan gaz turbinalari asta-sekin tobora keng ko’lamda qo’llanilmoqda. Bu usul o’quvchilarda o’zlashtirishning shaxsiy qiziqishlari, qobiliyati, moyilligi borligini hisobga olib, usullarning rang-barang turlarini o’quv jarayoniga kiritish, o’quvchilarda ijod kurtaklari nish urayotganini aytib rag’batlantirib turish lozim. Bu usulning shu tariqa rang-barangligi, o’z kuchlarini har tomonlama sinab ko’rishga har bir o’quvchining shaxsiy qobiliyatini kamol toptirish uchun sharoitlar bilan ta’minlash, ular uchun o’quv jarayoning yana ham qiziqarliroq bo’lishi uchun imkon qidirishi lozim bo’ladi.
Namoyish qilish (Demonstratsiya) usuli. Demonstratsiya – lotincha so’z bo’lib, ko’rsataman, isbotlayman degan ma’nolarni bildiradi. Bu usul o’kuvchilarni bilimga qiziqtirishni so’ndirib, o’qishda charchatib, zada qilib qo’ymaslik uchun o’quv mavzularini tajriba qilib ko’rsatish va fizik asboblar bilan tanishtirish juda yaxshi natija beradi. O’quvchilar o’quv jarayonida zaruriy bilim, ko’nikma va malakaga ega bo’lmay turib biron bir tajriba mazmunini tushuntirib bera olmaydi. Shuning uchun o’qituvchi har bir sinfdagi mavzuni iloji boricha qiziqarli qilib tajriba o’tkazishi zarur. Masalan, harakatni, dinamometr yordamida kuchni o’lchash, Arximed qonuni Arximed chelagi yordamida, atmosfera bosimini aneroid-barometr bilan, atmosfera bosimi borligini tasdiqlovchi dalillar, suyuqlikning sirt taranglik hodisasini kuzatish, yorug’likning prizma yordamida tarkibiy qismlarga ajralish hodisasi, magnit maydonining tokga ta’sirini kuzatish va boshqa namoyishlarni kuzatishlari, o’quvchilarning laboratoriya ishlarini bajarishlariga yordam beradi. Bu usul o’quvchilarda kuzatuvchanlikni rivojlantiradi.
Darsning mavzusi: “MKN ideal gaz holatining asosiy tenglamasi” mavzusini innovatsion texnologiyalar asosida o’qitish metodikasi.
Darsning maqsadi :

• 
  Talimiy maqsad: O’quvchilarga yarimo’tkazgich xaqida tushuncha berish.
  
• 
  Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish,nutq madaniyatini o’stirish.
  

II.Dars turi: Maruza
III.Dars jixozi: Rasmli plakatlar , slaytlar
IV. Darsning xronologik tuzilishi:

№	Dars bosqichlari	Vaqt
1	Tashkiliy qism	3
2	O’tilgan mavzuni so’rash	10
3	Yangi mavzuni tushuntirish	15
4	Darsni mustaxkamlash	10
5	O’quvchilarni baxolash	5
6	Uyga vazifa.	2

Darsning borishi
1.Tashkiliy qism: O’quvchilarni darsga jalb qilish. Salomlashish. Yuqlama qilish. Dunyo yangiliklaridan xabardor qilish.
2. O’tilgan mavzu bayoni: Takrorlash
3.Yangi mavzuning bayoni:

MKN ideal gaz holatining asosiy tenglamasi.

Gazning termodinamik xossalari, ushbu gazni tashkil qiluvchi atom yoki molekulalar harakatining o‘rtacha tezligiga bog‘liq.
Gaz tarkibidagi molekulalar bir-biridan ancha uzoq masofada erkin harakatlanadi va faqat o‘zaro to‘qnashgan lahzadagina o‘zaro ta'sirlashadi. Shu sababli molekula bunday to‘qnashuvlar orasida, to‘qnashuvdan keyin o‘z yo‘nalishini keskin o‘zgartirish sodir bo‘lgan holatlardagina qisqa muddat to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi. Gaz molekulasining to‘g‘ri chiziqli harakat qiladigan qisqa masofasi o‘rtacha erkin masofa deyiladi. Gazning zichligi qancha katta bo‘lsa, tabiiyki, uning molekulari orasidagi masofa shunga monand ravishda qisqa bo‘ladi.
Qator fiziklarning sayi-harakatlari natijasida, XIX-asrning ikkinchi yarmida gazlarning strukturasiga oid atom-molekulyar nazariya anchayin rivojlanib, universial nazariyaga aylanishga ulgurdi. Yangi va universial nazariyaning asosida, gazlarning harorati, bosimi va hajmi singari makroskopik xossalarining, ushbu gazni tashkil qiluvchi molekulalarning soni, massasi va harakat tezliklari, ya'ni, mikroskopik xossalari bilan bog‘lab o‘rganish g‘oyasi yotardi. Molekulalar doimiy va muntazam harakatda bo‘lgani sababli, ular albatta molekulalar kinetik energiyaga ega bo‘ladi. Mazkur tasdiq tufayli, yangi nazariya molekulyar-kinetik nazariya nomini olgan.
Holat tenglamasi - sistemaning muvozanatli holatini ifodalovchi parmetrlarning oʻzaro bogʻlanishini koʻrsatuvchi matematik tenglik. Masalan, aniq m massaga ega boʻlgan ideal gazning muvozanatli holati R bosim, V hajm, T temperaturadan iborat makroskopik parametrlar orqali toʻla ifodalanadi. Parametrlardan biri, mas, hajmning oʻzgarishi, albatta bosim va temperatura yoki ulardan birining oʻzgarishiga olib keladi. Holat tenglamasiga misol tarzida ideal gaz uchun Klapeyron — Mendeleyev tenglamasini keltirish mumkin.
Ideal gazing holat tenglamasi
Ma’lum massali ideal gazning termodinamik holati uning uchta makroskopik parametrlari, ya’ni bosimi P, hajmi V va temperaturasi T orqali tavsiflanadigan (P, V, T) parametrlarning uchalasi ham bir vaqtda o’zgarishi mumkin. Masalan, dastlab m massali gazning birinchi holatdagi parametrlari , , bo’lib, ikkinchi holatga o’tganda , , bilan ifodalansin. Endi shu ikki termodinamik holat parametrlarining o’zaro qanday bog’langanligini ifoda etadigan tenglamani keltirib chiqaramiz.
Ideal gazning holat tenglamasini keltirib chiqarish uchun gazlar molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasidan foydalanamiz, ya’ni
P=nkT (1)
Hajm birligidagi molekukulalar soni n= va ushbu ifodalardan foydalanib (1) formulani quyidagi ko’rinishda yozamiz, ya’ni
(2)
Bu ifodadagi ko’paytma k =R, ya’ni gazlarning universal gaz doimiysi ekanligini e’tiborga ols, (2) tenglama quyidagi ko’rinishga keladi.
(3)
(3) tenglamani rus olimi Dimitriy Mendeleyev va fransuz olimi Benua Klapeyron keltirib chiqargan. Shu bois bu tenglama Mendeleyev-Klapeyron tenglamasi deyiladi. Bu tenglama ideal gazning holatini aniqlagani uchun, uni ideal gaz holatini tenglamasi deb ham ataladi.
Ideal gazning holat tenglamasi gazning massasi, molyar massasi, bosimi, hajmi va temperaturasi orasidagi bog’lanishni ifodalaydi.
Mendeleyev –Klapeyron tenglamasi moda miqdori 1 mol bo’lgan gaz uchun yozsak, ya’ni:
PV=RT (4)
ko’rinishida bo’ladi
Klaperon tenglamasi
Ideal gazning holat tenglamasini ( massa o’zgarmagan m=const) jarayon sodir bo’lgan gazning ikki holati uchun qo’llaylik:

(5)
Bu tenglamani bir-biriga hadma-had bo’lsak, u quyidagi ko’rinishga keladi:

Bu tenglamadan quyidagi ifoda kelib chiqadi:

Issiqlik hodisalarini o’rganishda holat tenglamasini bilish muhimdir. Gaz holatining uch (P,V,T) parametridan bittasi noma’lum bo’lib, qolgan ikkitasi ma’lum bo’lganda, holat tenglamasi noma’lum parametrni aniqlashga imkon beradi.
Masalan:

Ideal gazning holat tenglamasi gazning massasi, molyar massasi, bosimi, hajmi va temperaturasi orasidagi bog’lanishni ifodalaydi.

Uyga vazifa:
1.Asosiy tenglamalarni yodlash?
2.Mavzu bo’yicha masalalar ishlash?