—fizika ta’lim yo‘nalishi bitiruvchisi ergasheva latofatning bakalavr darajasini olish uchun yozilgan «Past haroratli qurilmalar va ularning fizik asoslari»

Mavzuning dolzarbligi. Mening B.M.Ishimda fan va texnikaning hozirgi vaqtda tez rivojlangan va rivojlanayotgan sohalaridan biri quyosh energiyasidan foydalanishning fizikaviy asoslari va erishayotgan yutuqlari keltirilgandir.Quyosh energiyasidan sanoatda, qishloq xo’jaligida,meditsinada va kundalik turmushda foydalaniladi. Bunga mavzuda keltirilgan quyosh qurilmalarini keltirish mumkin.
1.Quyosh suv isitgichlari.
2.Quyosh suv chuchitgichlari.
3.Quyosh teplitsa va parniklari.
4.Quyosh quritgichlari.
5.Quyosh sovitgichlari.
Bu qurilmalar mavzuda har birining tuzilishi va ishlash prinsipi keltirilgan.
Ishning maqsadi va vazifalari: Mavzuda keltirilgan past haroratli qurilmalar qishloq xo’jaligi bilan chambarchas bog’liqdir.Bu qurilmalardan ffoydalanish qishloq aholisining madaniy hayotini va turmush darajasini yanada yaxshilashiga xizmat qiladi.
Quyosh energiyasidan foydalanish qishloq xo’jalik masulotlari ishlab chiqarishning rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko’rsatmoqda.
Bu qurilmalardan teplitsa va parniklarni qulay konstruksiyalarini yaratish yopiq joyda sabzavotchilikga,ekinlar hosildorligini oshirishga va hosil mahsulotlarini sifatini yaxshilashga olib keladi.
Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi va amaliy ahamiyati: Yer yuziga tushadigan quyoshning nur energiyasi katta bo’lishiga qaramay quyosh energiyasi va undan foydalanish bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari XX asrning ikkinchi yarmidan so`ng rivojlandi.
Bizning mamlakatimizda garchi ko’mir, neft, tabiiy gaz zapaslari hali ko’p bo’lsada, baribir ularni tejab sarflash kerak.Bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlarni olib borish zarurdir. Buning uchun mavzuda keltirilgan past haroratli qurilmalar ustida ilmiy izlanishlarni olib borish kerak.Hamda maktab, letsiy, kollejlarda fizika fanini o’qitishda qishloq xo’jaligi bilan bog’lashni, fizika bilan biologiya fani orasidagi bog’lanishni kuchaytirishda mavzuda keltirilgan qurilmalar yoki quyosh energiyasidan foydalanishda fanning yutuqlarini keltirish katta ahamiyatga egadir.
Bu sohada Universitet olimlarining ilmiy ishlarini keltirish mumkin.
Dotsent: T.A.Sodiqov.
Professor: B.E.Xayriddinov.
Professor: A.B.Vardiyashvilli.
Dotsent: B.CH.Xolliyev.
Dotsent: T.Z.Ziyoyev.
Dotsent: N. . Xolmirzayev.
Xulosa, taklif va tavsiyalar. Ushbu B.M.Ishda ``qora yashik`` tipida ishlaydigan, ayrim quyosh energiyasidan foydalanib ishlaydigan qurilmalarning tuzilishi, ishlash prinsiplari va fizikaviy asoslari berilgandir.
Turli maqsadlarga mo’ljallangan quyosh qurilmalari qishloqlarda foydalanish uchun qulaydir. Ular qishloq aholisining madaniy hayotini va turmush darajasini yanada yaxshilashga xizmat qiladi.Qishloqlarda maktab,letsiy va kollejlarda fizika fanini o’qitishda geliotexnika qurilmalari qurish va ularni qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqo sohalariga joriy qilishda O’zbekiston olimlarini ilmiy izlanishlari bilan tanishib boriladi.

B.M.Ishning mazmuni: B.M.Ishimda fan va texnikaning hozirgi vaqtda tez rivojlanayotgan sohalaridan biri quyosh energiyasi asosan, qishloq xo’jaligi bilan chambarchas bog’liqdir.

Ko’pgina quyosh qurilmalari (turli maqsadlarga mo’ljallangan quyosh suv isitgichlari, quyosh suv chuchitgichlari, quyosh teplitsa va parniklari, quyosh quritgichlari, quyosh sovitgichlari va boshqalar) qishloqlarda foydalanish uchun qulaydir.Ular qishloq aholisining madaniy hayotini va turmush darajasini yanada yaxshilashga xizmat qiladi.
Bu qurilmalar past temperaturali qurilmalardir. B.M.Ishimda shu qurilmalarni tuzish, ishlash prisiplari, isitgichlarning unumdorligi, konstruksiyasi ham nazariy ham amaliy keltirilgandir.B.M.Ishimni bajarishda Universitetimiz olimlari shu sohada ilmiy-izlanish olib borgan Dotsent T.A.Sodiqov, Professor B.E.Xayriddinov, Professor A.B.Vardiyashvilli, B.Ch.Xolliyev va boshqa olimlarni ilmiy ishlari natijalaridan foydalandim.Quyosh nuriy energiyasini issiqlik energiyasiga aylantirishda ``issiq yashik`` tipidagi qurilmalardan foydalaniladi.Bu 1-rasmda keltirilgan. Yog’och yashik olib,uning tagiga va yon devorlariga (tomonlariga) issiqlikni yomon o’tkazadigan material (yog’och qipig’i, qamish, somon yoki boshqa material) solinadi.Issiqlik izoliyatsiyasi 1-amalga oshiriladi.Yashikning tagi va yon tomonlari yaltiramaydigan qora rangga buyalgan 2-tunuka bilan qoplanadi yashik ustuni deraza oynasi bilan (3) bilan qoplanadi.Bu qurilma ma`lum burchak ostida qiyalikka ega bo’ladi.Ma`lum vaqt o`tgach yashik ichidagi havo temperaturasi ,yashik ichiga joylashtirilgan termometr bir qavat oynada izolyatsiyasi yaxshi bo’lsa 70-75<sup>0</sup> C ga yetadi.
Quyosh nurining deraza oynasiga perpindikulyar tushayotgan nurlarining 83% protsentini o’tkazar ekan. Quyosh nurining qora ranga buyalgan tunuka yutadi va temperaturasi orta boradi.Bu hol ``issiq yashik`` ichiga kiradigan, chiqadigan issiqlik energiyasi tenglashguncha davom etadi.Shvetsaryalik fizik Sasyur ``issiq yashik``ni 1770 yil yasagan edi.
Bizning Respublikamizda ``issiq yashik`` tipidagi quyosh qurilmalari bo’yicha K.G.Trafimov 1928 yilda tekshirish olib bordi. Issiq yashik ustidagi qoplangan oynali qavatlar soni oshishi bilan yashik ichidagi temperatura ham oshib boradi.Masalan ``issiq yashik`` 7-qavatda oyna quyilsa 200<sup>0</sup> C gacha, 8-qovatda 225<sup>0</sup> C gacha yetishi kuzatiladi.Ammo oyna qavatlari oshirilgani bilan yashik osti va yon tomonlarida issiqlik yo’qotish seziladi.Ko’p qavatli oynalardan quyosh energiya har bir qovatdan o’tishda kamayadi.O’zbekistonda 60-70<sup>0</sup> C temperatura olish uchun bir qavat oyna yetarli 70<sup>0</sup> C dan yuqori temperaturada 2-qavatli oyna olinsa bo’ladi. Mening bitiruv malakaviy ishimda manashu ``issiq yashik`` asosida ishlaydigan qurilmalar keltirilgandir.
Bizga ma’lumki yerga quyosh nurlari tushganligi tufayli yerda hayot uchun zarur temperatura sharoiti hosil bo’ladi. O’zbekistonning ko’pgina tumanlariga bir yil davomida 3000 soatdan oshiqroq vaqt quyosh nuri tushadi. Toshkent va Samarqand shaharlarida quyosh nurlariga joylashgan 1 m qora sirt to’sh vaqtida bir soatda 800 – 900 kkal gacha issiqlik oladi. Toshkent shahrida quyosh nurlariga tik quyilgan 1 m qora sirt yiliga 1770 000 kkal gacha issiqlik olar ekan. Boshqacharoq aytganda Toshkent shahri territoriyasiga tushadigan quyosh energiyasi 37 mln tonna shartli yoqilg’ini yoqqanda ajraladigan issiqlik energiyasiga tengdir. Bun-dan ko’rinadiki Quyosh energiyasi ko’p tushadigan tumanlarda quyosh energiyasidan xalq xo’jaligida foydalanish muhim ahamiyatga ega. SHuning uchun quyosh energiyasidan foydalanish sohasidagi barcha ish –larni havo ochiq kunlari ko’p bo’lgan va tushadigan quyosh energiya -si miqdori katta bo’lgan territoryalarda, albatta rivojlantirish zarurdir. Yerga tushayotgan quyosh energiyasidan sanoatda , qishloq xo’jaligi-da, tibbiyotda va kundalik turmushda foydalanish juda zarurdir. Quyosh energiyasini elektr va mexanik energiyaga aylantirish, yuqori temperaturalarni hosil qilish, past temperaturali qurilmalar (Suv isitgichlar,
Gelio oshxonalar , quritgichlar, parniklar, suv chuchitgichlari va hokozo ). Quyosh energiyasidan foydalanishda katta hissa qo’shgan olimlar V.A.BAUM, G’.YO.UMAROV, V.B.VEYNBERG, U.O.ORIPOV A.A.SHAXOV . Qarshi Davlat Universitetida bu sohaga katta hissa qo’shgan olim-larimiz texnika fanlari nomzodi, dotsent T.A. Sodiqov, professor B.E.Xayriddinov , professor A.B.Vardiyashvilli, B.CH.Xolliyev va boshqalar. Bizning mamlakatimizda garchi ko’mir, neoet, tabiiy gaz zapaslari ham ko`p bo`lsada baribir ularni tejab sarflash kerakdir. Huddi shu maqsadda quyosh energiyasidan foydalanib bajariladigan ishlarga oid misollar keltirish mumkindir. Past temperaturali quyosh qurilmalari yordamida turli maqsadlarda ishlatish uchun suvlar isitiladi, dorivor va yem-hashaklar o`tlar quritiladi, sho`r suvlar chuchuk suvga aylantirioladi, quyosh parniklari va tiplitsalarida ayrim qishloq xo`jalik ekinlari (karam, pamidor ko`chatlari) oo`stiriladi, yaylovlarda va dala shiyponlarida uncha katta bo`lmagan quyosh energiyasinito`plagichlar (kansentratorlar) yordamida ovqatlar pishiriladi. Quyosh pechlari yordamida C tempetatura hosil qilib, yuqori temperaturalarda ilmiy -tadqiqot ishlari bajariladi. Shuningdek yarim o`tkazgichli termoelementlar va fotoelementlar batareyasi yordamida quyosh energiyasini elektr energiysiga aylantiriladi. Urug`larni, tuganaklarni implusli rejmdagi konsentrlangan (to`plangan) quyosh yorug`ligi bilan optimal dozalarda nurlahtirilib ekish hosildorlikni oshiradi.[4.5]
Kosmek fazoda ilmiy – tadqiqot ishlarni olib borishda quyosh energiyasidan foydalanishning ahamiyati kattadir.Kosmik fazoni, xususan oyni o’rganishda quyosh energiyasidan foydalanish katta ahamiyatga egadir.Kosmek fazoda bulut, yomg’ir, shamol,chang kabi quyoshning nur energiyasini zaiflashtiradigan faktorlar yo’qdir.Shu sababli fazodagi quyosh radiatsiyasining sirtiy zichligi (intensivligi) yer sathidagidan 1,5 marta ko’p .
Quyosh energiyasidan foydalanishdagi asosiy yunalishlardan biri Past temperaturali qurilmalar to’g’risida,ulardagi fizik jarayonlar to’g’risida ma’lumot bermoqchimiz.