miqdori bilan xarakterlanuvchi fizik kattalikdir.
SI da elektr sig‘imining o‘lchov birligi
148
F
B
K
C
‘
=
=
farada deb ataladi. Bir farada shunday o‘tkazgichning elektr sig‘imi
ekanki, bu o‘tkazgichga 1 Kl zaryad berilganda uning potensiali 1V ga
ortadi.
1F = 9
.
10
11
sm
Bundan ko‘rinadiki, 1F juda katta birlik bo‘lib, u radiusi 9
.
10
9
m ga teng, ya’ni bu Yer radiusidan 1500 marta katta ( R
er
=6,4
.
10
6
m)
radiusli yakkalangan sharning elektr sig‘imidir. Shu sababli amalda
faradaning ulushlariga teng birliklardan:
1 mikrofarada (MkF) = 10
-6
F
1 nanofarada (nF) = 10
-9
F
1 pikofarada (pF) = 10
-12
F
foydalanamiz.
Yakkalangan
o‘tkazgichlarning sig‘imi kichik
bo‘ladi. Masalan, Yer sharining
sig‘imi bor-yo‘g‘i 700 mkF ga
teng bo‘ladi. Lekin amalda ko‘p
zaryad yig‘a oladigan qurilmalar
kerak bo‘ladi. Bu qurilmalarning
eng
soddasi
yassi
kondensatordir, ya’ni har xil ishorali, bir xil miqdordagi zaryad bilan
zaryadlangan ikki parallel qoplamadan iborat. Kondensatorning sig‘imi
deganda, zaryadi q ga proporsional bo‘lib, qoplamalar orasidagi
potensiallar farqiga teskari proporsional kattalikka aytiladi, ya’ni:
U
q
q
C
=
−
=
2
1
ϕ
ϕ
(10.3)
kondensatorning
elektr
sig‘imi
uning
qoplamalari
orasidagi
potensiallar farqini bir birlikka oshirish uchun zarur bo‘lgan elektr
zaryadi bilan xarakterlanuvchi kattalikdir. Bu yerda
ϕ
1
-
ϕ
2
= U
yoki
U = Ed
(10.4)
Keyinchalik kuchlanish deb yuritiladi, d - qoplamalar orasidagi masofa
E qoplamalar orasidagi maydon kuchlanganligidir.
S
q
E
ε
ε
ε
ε
σ
0
0
=
=
(10.5)
Bu ifodada S – qoplama-
•
•
•
•
•
•
+
−
U
C
1
C
2
C
n
10.1-rasm
C
n
U
+
−
−
+
+
q
+
q
−
q
−
q
C
1
−
q
+
q
−
C
2
10.2-rasm
149
ning yuzi,
σ
-qoplamadagi zaryad-ning sirt zichligi,
ε
- qoplamalar
orasidagi muhitning dielektrik singdiruvchanligi. (10.4) va (10.5) dan
foydalanib (10.3) ni quyidagicha yozamiz:
d
S
S
qd
q
U
q
C
ε
ε
ε
ε
0
0
=
=
=
(10.6)
Bu ifoda yassi kondensatorning elektr sig‘imidir.
Elektr sig‘imini kattaroq yoki kichikroq qilishni ta’minlash
uchun kondensatorlar parallel yoki ketma-ket ulanadi.
Kondensatorlarni parallel ulanganda (10.1-rasm) ularning
sig‘imlari qo‘shiladi, ya’ni:
∑
=
=
n
i
i
C
C
1
(10.7)
Kondensatorlarni ketma-ket ulanganda elektr sig‘imining teskari
ifodasi alohida kondensator elektr sig‘imlari teskari qiymatlarining
yig‘indisiga teng.
∑
=
=
n
i
i
C
C
1
1
1
(10.8)
10.3- . Elektrostatik maydon energiyasi
(9.24) ga, asosan, cheksizlikdan dq elementar zaryadni
ko‘chirishda elektr maydon kuchlariga qarshi bajarilgan ish
q
d
A
d
ϕ
=
(10.9)
(10.9) teng bo‘ladi. (10.1) tenglikni e’tiborga olsak (10.9)ni
quyidagicha yozamiz:
ϕ
ϕ
ϕ
ϕ
d
C
C
d
A
d
=
=
)
(
(10.10)
O‘tkazgich potensialini
ϕ
ga yetkazish uchun bajarilishi kerak bo‘lgan
ishni integrallashdan foydalanib aniqlaylik:
∫
=
=
ϕ
ϕ
ϕ
ϕ
0
2
2
C
d
C
A
(10.11)
Bu zaryadlangan o‘tkazgich energiyasidir, bu energiyani quyidagicha
ifodalash mumkin:
150
2
2
2
2
2
ϕ
ϕ
q
C
q
C
W
=
=
=
(10.12)
(10.3) ifodadan foydalanib (10.12) quyidagicha o‘zgartirib yozamiz:
C
q
qU
CU
W
2
2
2
2
2
=
=
=
(10.13)
(10.13) ifoda zaryadlangan kondensator energiyasidir.
Endi yassi kondensator qoplamlari orasida mujassamlashgan
elektrostatik maydon energiyasi ( W
e
) ni aniqlaylik. (10.4) va (10.6)
lardan foydalanib (10.13)ni quyidagicha yozamiz:
Sd
E
d
E
d
S
W
э
2
0
2
2
0
2
2
1
ε
ε
ε
ε
=
=
(10.14)
bu yerda S
.
d=V qoplamalar orasidagi hajmga teng bo‘ladi. (10.14)ni
hajm (V)ga bo‘lsak, birlik hajmga to‘g‘ri keluvchi elektr maydon
energiyasini topamiz:
2
0
2
E
V
W
W
э
э
ε
ε
=
=
(10.15)
Bu kattalik elektr maydon energiyasining zichligi deyiladi.
Savollar
1.
Elektr maydoniga o‘tkazgichlar kiritilsa, zaryadlar taqsimoti
nimalarga bog‘liq?
2.
Zaryadlarni
o‘tkazgich
bo‘ylab
tekis
taqsimlanishi
va
muvozanatining vujudga kelish shartlarini keltiring.
3.
Elektr sig‘imi deb nimaga aytiladi va uning o‘lchov birliklarini
ayting?
4.
Kondensatorlarni parallel va ketma-ket ulanishini ko‘rsating?
5.
Elektr maydon energiyasini va energiya zichligini ifodalang?
Masalalar
33-masala. Yassi kondensator qoplamalarini orasi birday d=0,5 mm
qalinlikdagi shisha (
7
1
=
ε
) slyuda (
6
2
=
ε
) va parafillangan qog‘oz
(
2
3
=
ε
) dan iborat dielektriklar bilan to‘ldirilgan. Agar kondensator
151
qoplamalarining yuzi
2
200sm
S
=
bo‘lsa kondensatorning elektr sig‘imi
S topilsin.
Berilgan:
2
2
2
10
2
200
,
5
,
0
m
sm
S
mm
d
−
⋅
=
=
=
2
,
6
,
7
,
/
10
85
,
8
3
2
1
12
0
=
=
=
⋅
=
−
ε
ε
ε
ε
m
F
S ~?
Yechish. Agar yassi kondensator qoplamalariga parallel qilib yupqa
metall plastinka kiritilsa, u holda uning sirtlarida teng kattalikdagi
qarama qarshi ishorali zaryad paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham,
qoplamalari orasida dielektrik plastinkalari bo‘lgan kondensatorning
elektr sig‘imini bu plastinka sirtlariga yupqa metall qatlamlar siljigan
deb faraz qilib aniqlash mumkin. Bu holda o‘zaro ketma-ket ulangan
kondensator batareyasi hosil bo‘lib, ularning elektr sig‘imlari
d
S
c
d
S
c
d
S
c
3
0
3
2
0
2
1
0
1
;
;
ε
ε
ε
ε
ε
ε
=
=
=
bo‘lgani uchun kondensatorning
umumiy elektr sig‘imi:
+
+
=
+
+
=
3
2
1
0
3
2
1
1
1
1
1
1
1
1
ε
ε
ε
ε
S
d
c
c
c
c
Bundan
d
S
c
)
(
3
2
3
1
2
1
3
2
1
0
ε
ε
ε
ε
ε
ε
ε
ε
ε
ε
+
+
=
son qiymatlarini o‘rinlariga qo‘yib
hisoblaymiz
.
437
10
437
10
5
8
,
0
10
168
85
,
8
10
5
)
2
6
2
7
6
7
(
10
2
2
6
7
10
85
,
8
)
(
12
4
14
4
2
12
3
2
3
1
2
1
3
2
1
0
pF
F
d
S
c
=
⋅
=
⋅
⋅
⋅
⋅
=
=
⋅
⋅
+
⋅
+
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
+
+
=
−
−
−
−
−
ε
ε
ε
ε
ε
ε
ε
ε
ε
ε
34-masala. Agar qoplamalarning yuzasi S = 100 sm
2
bo‘lsa, ikkita
dielektrik qatlamli qalinligi d
1
= 2 mm bo‘lgan chinni va qalinligi d
2
=
1,5mm bo‘lgan ebonit yassi kondensatorning elektr sig‘imi S ni
aniqlang:
Berilgan:
d
1
= 2 mm
mm
3
10
2
−
⋅
=
,
Do'stlaringiz bilan baham: |