Fizika kursi

kondensator 

qoplamalaridagi 

zaryad 

miqdori 

garmonik  qonun  bo‘yicha  o‘zgaradi 

(14.3  –  rasm)  u  holda  kondensatordagi 

kuchlanish  

(

)

)

cos(

cos

0

0

ϕ

ω

ϕ

ω

+

=

+

=

=

t

U

t

c

q

c

q

U

m

m

  

(14.16) 

ifoda  bilan  aniqlanar  ekan,  u  ham  garmonik  qonun  bo‘yicha  o‘zgaradi 

(14.3 – rasm.). 

 

Zanjirdagi tok kuchi ham garmonik qonun bo‘yicha o‘zgaradi:  

)

2

cos(

)

sin(

0

0

0

π

ϕ

ω

ϕ

ω

ω

+

+

=

+

−

=

=

t

I

t

q

dt

dq

I

m

m

  (14.17) 

Demak,  tok  kuchi  zaryad  va  kuchlanishdan  faza  bo‘yicha 

2

π

  ga  farq 

qiladi (14.3 – rasm). 

 

Tebranish davri uchun quyidagi formulani yozish mumkin. 

LC

T

π

ω

π

2

2

0

=

=

  

 

 

14.18 

Bu  tenglama  Tomson  formulasi  deb  yuritiladi.  Elektromagnit 

tebranishlarni  uzluksiz  hosil  qilish  uchun  kondensatorni  biror  moslama 

bilan  zaryadlab  turish  zarur.  Bunday  moslama  sifatida  1886  yilda  Gers 

induksiya  g‘altagidan  foydalangan.  Hozirda  esa  so‘nmas  elektromagnit 

tebranishlari  hosil  qilish  uchun  elektron  lampa  va  yarim  o‘tkazgichli 

tranzistordan foydalaniladi. 

 

14.3-§. Mayatniklar 

 

Muvozanat vaziyati atrofida goh u yon, goh bu yon tebranma harakat 

qiladigan qattiq jism mayatnik deb ataladi. Prujinali, matematik va fizik 

mayatniklarning tebranishi qonuniyatlari bilan tanishib o‘taylik. 

 

14.3 – rasm. 

---

 

216

1. 

Prujinali 

mayatnik. 

Prujinaga 

osilgan  m  –  massali  sharchadan  iborat 

sistemani  qarab  chiqaylik  (14.4  –  rasm). 

Muvozanat  holatida  mg  og‘irlik  kuchi  F

e

 

elastik 

(Fe=-kx) 

kuchi 

bilan 

muvozanatlashadi. 

Tashqaridan 

ta’sir 

bo‘lmaguncha 

mayatnik 

o‘zining 

muvozanat  vaziyatini  saqlayveradi.  Agar 

sharchani pastga 

0

>

x

 masofaga tortib uni 

muvozanat  vaziyatdan  chiqarsak  (14.4b  – 

rasm),  yukning  og‘irlik  kuchi  prujinaning 

elastiklik kuchidan kichik bo‘lib qoladi, F

e

 kuchi esa muvozanat vaziyat 

tomon yo‘nalgan bo‘ladi. 

(

)

0

<

Э

F

. Sharcha muvozanat vaziyatga yetsa, 

inersiya  tufayli  harakatni  davom  ettiradi,  natijada 

0

<

x

bo‘lganda 

kuch  

(

)

0

>

Э

F

 bo‘ladi, (14.4 v – rasm) prujina siqiladi. Bu holda yukka 

ta’sir  etuvchi  natijaviy  kuch,  yana  muvozanat  vaziyat  tomon  yo‘nalgan 

bo‘ladi.  Shu  tariqa  muvozanat  vaziyatdan  chiqarilgan  prujinali 

mayatnikning tebranishlari amalga oshadi. (14.8) va (14.11) ifodalardan 

foydalanib prujinali mayatnikning tebranish davri uchun  

k

m

T

n

π

2

=

    

 

 

(14.19) 

formulani hosil qilamiz.