"fizika" faniga kirish. Fizikaning predmeti va uslublari. Kinematika asoslari mexanikaning fizik asoslari

1.2. Moddiy nuqta kinematikasi asoslari  

 

Mexanikani o‘rganishda biz fazo (muhiti)ni bir jinsli va izotrop 

deb  faraz  qilamiz.  Agar  fazoning  hamma  nuqtalarida  uning  tarkibi, 

joylashish masofalari bir xil bo‘lsa, uni bir jinsli fazo deyiladi. Agar 

fazoning  xususiyatlari  uning  hamma  yo‘nalishlarida  bir  xil  bo‘lsa, 

bunday fazo (muhit) izotrop deyiladi. 

Dekart  koordinatalar  sistemasida  moddiy  nuqtaning  holatini 

ko‘rib  o‘tamiz. 

     vaqtda  moddiy  nuqta  koordinata  boshida 

joylashadi 

        .  Jism     vaqtda     nuqtaga  ko‘chgan  bo‘lsin,  u 

holda  uning  koordinatalari 

            bo‘ladi.   ⃗  koordinata  boshi 

bilan 

   nuqtani  tutashtiruvchi  to‘g‘ri  chiziq   ⃗  radius  vektor  deb 

aytiladi. 

         lar  uning           koordinata  o‘qlaridagi 

proyeksiyalari (1.1-rasm). 

---

 

1.1-rasm. Moddiy nuqtaning koordinatalari 

 

 ⃗     ⃗     ⃗     ⃗⃗ 

 ⃗,  ⃗,  ⃗⃗ - o‘qlar bo‘yicha birlik vektorlar. 

Jism 

    vaqtda     nuqtadan     nuqtaga  siljigan  bo‘lsa,  uning 

bosib  o‘tgan  yo‘li 

    ga  teng,  ko‘chish  esa    ⃗  ga  teng  bo‘lsin      

(1.2-rasm). 

 

1.2-rasm. Moddiy nuqtaning 

  nuqtadan   nuqtagacha bosib o‘tgan 

yo‘li va ko‘chishi 

 

Jismning  harakat  davomida  fazoda  qoldirgan  izi  trayektoriya 

deyiladi.  Trayektoriyaning  uzunligi  jism  bosib  o‘tgan  yo„lga  teng 

---

bo‘ladi.  Yo‘l  –  skalyar  kattalikdir. 

  va  nuqtalar  orasidagi  eng 

yaqin  masofa,  ya’ni  nuqtalarni  tutashtiruvchi  yo‘nalishli  kesma 

  ⃗ 

ga ko„chish deyiladi. Ko‘chish – vektor kattalikdir. Harakat 

  dan   

ga yo‘nalgan bo‘lsa, 

  ⃗  vektor   nuqta tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. 

Agar tekshirilayotgan  kattalik ham yo‘nalishga, ham miqdorga 

(son qiymatga) ega bo‘lsa, u vektor kattalik deyiladi. Agar kattalik 

faqat  miqdorga  ega  bo‘lsa,  u  skalyar  kattalik  deyiladi.  Ammo  har 

doim vektor kattalikning son qiymatini aniqlash kerak bo‘ladi. 

Harakat davomida bosib o‘tilgan umumiy yo‘lning bosib o‘tish 

uchun  ketgan  vaqtga  nisbati  o„rtacha  tezlik  deyiladi  [1,  23-b]. 

O‘rtacha  tezlikning  son  (skalyar)  qiymati  quyidagi  formuladan 

aniqlanadi: 

 

    

 

  

  

 

 

(1.1)

 

Tezlik birligi: [

 ]   [

 

 

]  

Uning vektor kattaligi quyidagi formuladan topiladi: 

 

 ⃗

    

 

  ⃗

  

  

(1.2) 

 

Agar 

   ning qiymatini kamaytirib borsak, ya’ni        bo‘lsa, 

bu  holda  limit  qiymat  vujudga  keladi.  Bu  paytdagi  tezlik  oniy 

bo‘ladi.  Jismning  oniy  lahzadagi  tezligi,  ya’ni  biz  tekshirayotgan 

paytdagi (momentdagi) tezligi oniy tezlik deyiladi. Oniy tezlikning 

skalyar qiymati quyidagiga teng: 

 

 

  

     

    

  

  

   

  

  

  

(1.3) 

 

Uning vektor qiymati quyidagiga teng: 

 

 ⃗

  

     

    

  

  

 

  ⃗

  

  

(1.4) 

 

Moddiy nuqtaning trayektoriyasiga qarab harakat 2 xil bo‘ladi: 

to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli. 

---