Fizika fakulteti fizika kafedrasi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JОQARI HÁM ОRTA ARNAWLI BILIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI



FIZIKA FAKULTETI

FIZIKA KAFEDRASI

Fizika fakultetiniń 2^A-kurs studenti

Karimbaev Abdisattardıń kurslıq jumısı

Optikanin’ rawajlaniw tariyxi

Qabılladı:

prof. B.Abdikamalov

No’kis 2020

Mazmuni

Kirisiw

1.1 Optikanin’ rawajlaniw tariyxi

1.2 Fizikaliq bilimlerdin’ payda boliwi

Tiykarg’i bo’lim

2.1 Fizikanin’ xronologiyasi

Paydalanilg’an a’debiyatlar ha’m internet saytlar

Kirisiw

Optikalıqa (yun. optikalıqe — kóriw haqqındaǵı pán) — fizikaning jaqtılıqnıń tábiyatın, jarıqlıq hádiyseleri nizamlıqların, jarıqlıq menen statiyalardıń óz-ara tásirin úyrenetuǵın bólimi. Jaqtılıqnıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwı áyyemginde Mesopotamiya hám qáddi. Egipette belgili bolǵan hámde odan qurılıs jumıslarında paydalanıwǵan. Suwrettiń aynada payda bolıwı menen miloddan aldınǵı 3-asirde Aristotel, Platon, Yevklidlar shuǵıllanıwǵan. O. dıń rawajlanıwı I. Nyuton, R. Guk, F. Grimaldi, X. Gyuygens hám basqalardıń jumısları menen baylanıslı. 11-asirde arab alımı Ibn al-Xaysam (Algazen) O. tuwrısında qollanba jazǵan bolsadalıq, jaqtılıqnıń sınıwı nızamını ańlatpalay almaǵan. Tek 1620 -jıllarda bul nızamdı tájiriybe jolı menen golland alımı V. Snellius hám R. Dekart tastıyıqladı. 17-ásirden jarıqlıq haqqında korpuskulyar hám tolqın teoriyaler payda bóle basladı. Jarıqlıq korpuskulyar (zarra) teoriyasınıń úgitshisi X. Gyuygens edi. Jaqtılıqnıń tolqın tábiyatı haqqındaǵı qıyallar M. Lomonosov hám L. Eyler tárepinen rawajlantirildi. 19 -ásir baslarıda ingliz alımı T. Yung hám O. Frenel jumısları jarıqlıq tolqın teoriyasınıń úzil-kesil jeńisine alıp keldi. O. Frenel kristallooptika hádiyselerine tolqın teoriyasını qolladı. T. Yung jarıqlıq interferensiyasi hádiysesin kuzatdi. Bul hádiyse jarıqlıq tolqın tábiyatına iye ekenligin kórsetdi. O. Frenel jarıqlıq interferensiyasi tiykarında jaqtılıqnıń tuwrı sızıq boylap tarqalıwını, hár qıylı difraksiya xrdisalarini hám basqalardı túsintirdi. Jaqtılıqnıń sınıwı hám qaytıwıda jaqtılıqnıń qutplanıwını fransuz alımı E. Malyus kuzatdi (1808) hám pánge " jaqtılıqnıń qutplanıwı" terminin kirgizdi. M. Faradey jarıqlıq qutblanish tegisliginiń magnit maydanda búklemin jańalıq ashdı (1846 ) hám elektromagnetizm menen O. arasındaǵı baylanısıwdı, tok kúshi elektromagnit birliginiń elektro-statikalıq birligine qatnası jarıqlıq tezligine teńligin (3-10°sm/s) taptı.

J. K. Maksvell elektromagnit maydan túsinigin rawajlantirdi, jarıqlıq da elektromagnit tolqınnan ibarat, degen teoriyanı jarattı. Ol jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyasıǵa tıykarlanıp, jaqtılıqnıń hátte basımı bolıwın aytdi jáne onıń san muǵdarın teoriyalıq anıqladi (1873). Onıń teoriyalıq tekseriwleri elektromagnit maydannıń jarıqlıq tezligine teń tezlik menen tarqalıwını kórsetdi. Italyan alımı A. Bartoli bolsa 1876 jılda jarıqlıq basımınıń termodinamik tiykarın jarattı. 1899 jılda P. N. Lebedev birinshi bolıp tájiriybe jolı menen jarıqlıq basımın anıqladi. 1888 jıl de G. Gers vakuumda tarqalıp atırǵan elektromagnit maydannıń tezligi jarıqlıq tezligine teń ekenligin anıqladi hám J. Maksvell teoriyasını tájiriybe jolı menen tasdikladi.

Jaqtılıqnıń modsalar menen tásirlashuvini 19 -ásir 90 -jıllarında júdá kóp ilimpazlar, atap aytqanda, nemis alımı E. Drude, G. Gelmgols hám G. A. Lorents tekserdiler. Lorents statiya hám jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyasını jarattı. Sol teoriya tiykarında O. dagi qatar hádiyselerdi, mas, jaqtılıqnıń dispersiya hádiysesi, dielektrik singdiruvchanlik ye dıń elektromagnit tolqın uzınlıǵı X ga baylanıslı bolıwı hám t.b. ni tekseriw hám túsindiriw múmkin boldı.

Klassik elektron teoriya ayırım optikalıq hádiyselerdi túsintirip bere almadı hám teoriya nátiyjeleri tájiriybe nátiyjelerine, mas, tolıq qara jismning issiklik nurlanıwı spektrida energiya bólistiriwi hám basqalarǵa uyqas kelmey qaldı. Bunday qıyınshılıqdı jónge salıw etiw ushın M. Plank jaqtılıqnıń kvant teoriyasını jarattı (1900). O. dıń keyingi rawajlanıwı kvant mexanika teoriyaleri menen baylanıslı. Fotoeffekt hádiysesi ushın Plank teoriyasını A. Eynshteyn rawajlantirib, jarıqlıq kvantı — foton túsinigin pánge kirgizdi (1905). Jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyası salıstırmalıq teoriyasınıń jaratılıwıǵa uyqas boldı.O. shártli túrde geometriyalıq O. hám tolqın O. siga, fiziologikalıq O., nochiziqli O. hám basqa hár qıylılarǵa bólinedi. Geometriyalıq O. de jaqtılıqnıń qaytıwı hám sınıwı nızamları tiykarında, yaǵnıy eki ortalıq shegarasıda jaqtılıqnıń sınıwı hám qaytıwı nátiyjesinde ob'yektlarning suwreti payda bolishini túsindiriw múmkin. Ol jaǵdayda fotometriya, jarıqlıq aǵımı, jarıqlıq kúshi, kórsetilgenlik hám jaqtılıqnı miqsoriy ańlatiwshı basqa shamalar qaraladı. Geometriyalıq O. fotometriya menen birge O. texnikası, yaǵnıy optikalıq ásbaplar teoriyası hám ratsional jaqtılandıriw, jarıqlıq dástesin bólistiriw hám yo'naltirish tálimotining ilimiy tiykarları menen da shuǵıllanadı.

Tolqın O. sida interferensiya, difraksiya hám jaqtılıqnıń qutplanıwı sıyaqlı yorutlik tábiyatı menen baylanıslı bolǵan hádiyseler uyreniledi. Bul hádiyseler teoriyaleriniń rawajlanıwı jarıqlıq tábiyatın tolıq ashıp beriw menen birge, jaqtılıqnıń qaytıwı hám sınıwı nızamların da túsintirip bere aldı. Jaqtılıqnıń statiya menen tásiri sebepli túr-túrli effektler — mexanik (jarıqlıq basımı, Kompton effekti), jeke optikalıq (jaqtılıqnıń sochilishi, fotolyuminessensiya), elektr (fotoelektr hádiyse), ximiyalıq (foto -ximiya hám fotografiya effektleri), sonıń menen birge, jaqtılıqnıń yutilishi hám sochilishi, issiklik nurlanıwı hám basqa gúzetiledi.

Jaqtılıqnıń yutilishi hám sochilishi reń haqqındaǵı tálimot tiykarın shólkemlestirip, súwretshilik kórkem ónerinde keń isletiledi. Mas, tınıq bolmaǵan ortalıqta jaqtılıqnıń sochilishi fotolyuminessensiya ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Lyuminessensiya hádiysesi házirgi zaman gaz razryad hám lyuminessensiya jarıqlıq dáreklerin jara -tıs maqsetinde qollanıladı. Bul jarıqlıq dárekleri elektr energiyanı talay tejeydi. Olardan lyuminissensiyalanuvchi ekranlar tayarlawda paydalanıladı. Bul ekranlar rentgenologiya, televidenie, ólshew ásbapları hám áskeriy texnikada isletiledi. Fotoelektr hádiysege tiykarınan ólshew ásbapları, túr-túrli jarıqlıq relelari oylap tabıw etildi. O. texnikası hám mashinasozlikda metall yamasa ob'yektni baqlaw jarıqlıq intenferensiyasi hádiysesine tiykarlanǵan. Jarıqlıq difraksiyasi hádiysesi arxitektura akustikasida ultraakustik tolqınlardı optikalıq dizimnen ótkeriwge múmkinshilik beredi. Rentgen nurlarınıń molekulalar, ásirese, kristallardagi difraksiyasi statiyalar strukturasını analiz etiwde za’ru’rli ilimiy hám ámeliy áhmiyetke iye.

Fiziologikalıq O. de adam kóziniń optikalıq qásiyetleri, kóz kemshiliklerin optikalıq qurallar (kóz áynekler, linzalar hám basqalar ) járdeminde tuwrılaw, kóz kesellikleriniń kelip shıǵıwına kóz optikalıq qásiyetleri aynıwınıń tásiri hám basqa máseleler uyreniledi. O. dıń ámeliy qollanıw tarawı keń, mas, spektral analiz salasında atom hám molekulalardıń spektrini tekseriw nátiyjesinde statiyalardıń dúzilisin aniklash múmkin. Spektral analiz astronomıya, geol., biol., medicina, topraqshunoslik, kórkem ónershunoslik hám kriminalistika jumıslarında ; metallurgiya, mashinasozlikda, neft, ximiya sanaatı, jeńil sanaat, geologiya-qıdırıw jumısları hám basqa de qollanıladı. Ózbekstan FA quramında akad. P. Q. Dosullayev basshılıǵında " Issiklik fizikasi" bóliminiń tashkil kilinishi (1977) Respublikada O. dıń zamanagóy fundamental baǵdarları boyınsha i. t. dıń keń rawajlanıwına tiykar jarattı. Atap aytqanda, lazer O. si, molekulyar sistemalar fizikasi, kondensatlangan ortalıqlar O. si, spektroskopiya, tolqın processler fizikasi hám basqalarǵa tiyisli i. t.jumıslar atqarıldı. Bólimde statiyalar joqarı temperaturaturaviy sintezi, strukturası hám ózgesheliklerin lazer nurı menen boshkarishning jańa usılları islep shıǵıldı hám olardıń me-xanizmi, lazer nurınıń atomar ortalıqlar menen tásiri úyrenildi (D. T. Alimov). 5 — 1000° hám 80 — 2000° temperatura intervalında isleytuǵın pirometr (A. E. Aliyev), infraqızıl jiyemning nurlanıwın dizimnen ótkeriwde isletiliwi múmkin bolǵan jańa túr priyomnik jaratıldı (A. T. Mamadalimov, A. S. Zoki-rova hám X. T. Egamberdiyev). Kondensatlangan ortalıqlar optikalıqasi salasında oǵada taza taza ortalıqlarda lazer nurınıń tarqalıwı menen baylanıslı optikalıq hádiyseler úyrenilinip, ol jaǵdayda jańa hádiyse — operativ keń polosali lyuminissensiya topildi. Nochizig'iy modulyasi-az waqıt nur talshıqlar Oxi jaratıldı (M. A. Qosimjonov, E. A. Dárwishov hám S. S. Qurbonov). Lazer spektroskopiyasi salasında nochizig'iy ortalıqlarda lazer nurınıń anomal iyiwi hám óz-ózinen fokuslanishi hádiyseleri kashf etiń-di (T. Usmonov, S. A. Baxromov), medicinada hám ilimiy izertlewlerde keń qollanılatuǵın eksimer lazerlar jaratıldı (T. Ol. Arıslanbekov). Úzliksiz bir jınslı bolmaǵan ortalıqlarda nurlar tártipsizligi xodisasi aniklandi (S. S. Abdullayev). Sonıń menen birge, O'zMU hámde SamDU fizika f-tlarida qattı hám suyıq (jumsaq ) ortalıqlar strukturasını hámde olardaǵı relaksatsiyaviy processlerdi optikalıq usıllar menen úyreniw salasında keń qo'lamli izertlewler alıp borildi (B. M. Nosenko, A. A. Ayvazova, Sh. O. Áke-jonov, Ol. V. Valiyev — O'zMU; A. Q. Otaxo'jayev, F. X. Tuxvatullin, L. M. Sobi-rov, A. Jumaboyev hám basqa — SamDU) ishlarini orınlaw, optikalıq apparatlar menen islew, joqarı anıqlıqda nátiyjeler alıw, ólshew ásbaplarınan tuwrı paydalanıw, tájiriybeden alınǵan nátiyjelerdi esaplaw, grafiklar sızıw, analiz etiw hám juwmaqlar shıǵarıw ilmiy tájriybelerine ıyelewi kerek. Oqıw plandaǵı basqa pánler menen óz-ara baylanıslılıǵı Optikalıqa páni ulıwmakásiplik páni esaplanıp, 5 semestrda oqıtıladı. Dastumi ámelge asırıw oqıw rejesinde joybarlawtirilgan matematikalıq hám tábiy (joqarı matematika, ximiya, informatika ), ulıwmakásiplik (molekulyar fizika, elektr hám magnitizm, atom fizikasi, teoriyalıq fizika, teoriyalıq mexanika, hám x., k.) pánlerinen jetkilikli bilim hám kónlikpelerge ıye bolıw talap etiledi. Pándı oqıtıwda zamanagóy informaciya hám pedagogikalıq texnologiyalar Oqıw procesi menen baylanıslı tálim sapasın belgileytuǵın jaǵdaylar tómendegiler: joqarı ilimiy-pedagogikalıq dárejede sabaq beriw, mashqalalı lekciyalar oqıw, sabaqlardı soraw -juwap formasında qızıqlı shólkemlestiriw, aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalardan hám multimedia qurallarından paydalanıw, tıńlawshılami odaytuǵın, oylandıratuǵın mashqalalami olar aldına qoyıw, qattı talap etiwshilik, tıńlawshılar menen individual islew, erkin baylanıs júrgiziwge, ilimiyizertlewge tartıw. “Optikalıqa” stulni proektlashtirishda tómendegi tiykarǵı konseptual jantasıwlardan paydalanıladı :

Shaxsqa jóneltirilgen tálim. Bul tálim óz mánisine kóre tálim procesiniń barlıq qatnasıwshıların tolıqqonli rawajlanıwların názerde tutadı. Bul bolsa tálimdi proektlashtirilayotganda, álbette, belgili bir tálim alıwshınıń shaxsın emes, awalo, kelesidegi qánigelik iskerligi menen baylanıslı oqıw maqsetlerinen kelip shıqqan halda jantasıwdı názerde tutadı. Sistemalı jantasıw. Tálim texnologiyası sistemanıń barlıq belgilerin ózinde sáwlelengen etiwi kerek: processtiń logikalıqlıǵı, onıń barlıq buwınların óz-ara baylanısqanlıǵı, pútinligi. Iskerlikke jóneltirilgen jantasıw. Shaxsnıń processli sapaların qáliplestiriwge, ta'Iim alıwshınıń iskerlikti aktivlestiriw hám intensivlestiriw, oqıw processinde onıń barlıq qábileti hám múmkinshilikleri, baslamashıları ashıwǵa jóneltirilgen tálimdi ańlatadı. Dialogik jantasıw. Bul jantasıw oqıw munasábetlerin jaratıw zárúriyatın - ańlatadı. Onıń nátiyjesinde shaxsnıń óz-ózin aktivlashtirishi hám óz-ózin kórsete alıwı sıyaqlı dóretiwshilik iskerligi kúshayadi. Xızmetleslikdegi tálimdi shólkemlestiriw. Demokratiyalıq, teńlik, tálim beretuǵın hám tálim alıwshı iskerlik mazmunın qáliplestiriwde hám erisilgen nátiyjelerdi bahalawda birge islewdi engiziwge itibardı qaratıw zárúr ekenligin ańlatadı. Mashqalalı tálim. Tálim mazmunın mashqalalı tárzde usınıw arqalı tálim alıwshı iskerligin aktivlestiriw usıllarınan biri. Bunda ilimiy bilimdi obyektiv keriligi jáne onı sheshiw usılların, dialektik mushohadani qáliplestiriw hám rawajlandırıwdı, ámeliy iskerlikke olardı dóretiwshilik tárzde qóllawdı ózbetinshe dóretiwshilik iskerligi támiyinlenedi. Informaciyanı usınıwdıń zamanagóy quralları hám usılların qóllaw - jańa kompyuter hám informaciya texnologiyalarını oqıw procesine qóllaw. O 'qitishning usılları hám texnikası. Lekciya (kiriw, mavz. uga tiyisli, vizuallash), mashqalalı tálim, keys-stadi, pinbord, paradoks hám proektlash usılları, ámeliy jumıslar. O 'qitishni shólkemlestiriw formaları : dialog, polilog, baylanıs xızmetleslik hám óz-ara úyreniwge tiykarlanǵan frontal, kollektiv hám gruppa. O 'qitish quralları : oqıtıwdıń dástúriy formaları (sabaqlıq, lekciya teksti) menen bir qatarda - kompyuter hám informaciya texnologiyaları. Kommunikasiya usılları : tıńlawshılar menen operativ teris baylanısqa tiykarlanǵan tikkeley óz-ara miinosabatlar. Teris baylanıs usılları hám quralları : baqlaw, blis-soraw, aralıq hám usı hám juwmaqlawshı qadaǵalaw nátiyjelerin analizi tiykarında oqıtıw diagnostikası. Basqarıw usılları hám quralları : oqıw shınıǵıwı basqıshların belgilep beretuǵın texnologiyalıq karta kórinisindegi oqıw shınıǵıwların joybarlaw, qoyılǵan maqsetke erisiwde oqıtıwshı hám tıńlawshınıń birgegi háreketi, tekǵana auditoriya shınıǵıwları, bálki auditoriyadan tısqarı ózbetinshe jumıslardıń qadaǵalawı.

Monıtorıń hám bahalaw : oqıw shınıǵıwında da pútkil kurs dawamında da oqıtıwdıń nátiyjelerin rejeli tárzde gúzetip barıw. Kurs aqırıda test tapsırmaları yamasa jazba jumıs variantları járdeminde tıńlawshılardıń bilimleri bahalanadı. “Optikalıqa” pánin oqıtıw processinde kompyuter texnologiyasınan, “Power Point” prezentaciya programmasıdan hám virtual laboratoriyalardan paydalanıladı. Ayırım temalar boyınsha studentler bilimin bahalaw test tiykarında hám kompyuter járdeminde atqarıladı. “Internet” tarmaǵındaǵı rásmiy ekonomikalıq kórsetkishlerinen paydalanıladı, tarqatpa materiallar tayarlanadı, test sisteması hámde tayansh sóz hám sóz dizbegiler tiykarında aralıq hám juwmaqlawshı qadaǵalawlar ótkeriledi.

1.1 Optikanin’ rawajlaniw tariyxi

Pándıń stilistik tárepten ajıralmas izbe-izligi Lekciya shınıǵıwları Optikalıqa páninń rawajlanıw tariyxı hám basqa bólimler menen baylanıslılıǵı. Pándı úyreniwdegi máseleler, stilistik kórsetpeler. Optikalıqa páninń fizika bólimleri hám basqa tábiy pánlerdi úyreniwdegi ornı. Optikalıqa nızamların ámeliyatǵa, pán hám texnika tarawlarına nátiyjeni ámelde qollanıwı. Ózbekstan Respublikası Pánler Akademiyası ilimiy izertlew institutları xamda joqarı oqıw orınları ilimiy laboratoriyalarında optikalıqa hám spektroskapiya tarawi boyınsha pán jetiskenlikleri hám Internet jańalıqları. Pándıń wazıypaları. Elektrom agnit tap 'lqinlar Optikalıqaga tiyisli ulıwma maǵlıwmatlar. Birlikler sisteması (SGS, SI hám basqalar ). Maksvell teńlemeleriniń integral forması. Maksvell teńlemeleriniń differensial forması. Elektromagnit tolqınlaming ulıwma kórinisi. Tegis elektromagnit tolqın teńlemesi, elektromagnit tolqın shkalası. Jarıqlıq xodisalarining elektromagnit tábiyatı. Elektromagnit tulqining superpozisiyasi (maksimum, minimum shártleri). Turg'yn elektromagnit tulqinlar. Qo'Ilaniladigan tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar. Elektromagnit tolqınlardıń tarqalıwı, sınıwı hám qaytıwı Eki ortalıq shegarasıǵa elektromagnit tolqınnıń normal túsiwi. Jarıqlıq basımı. Lebedev tájiriybesi. Jaqtılıqnıń tolıq ishki qaytıwı. Nur talshıq optikalıqa. Jaqtılıqnıń yutilishi. Buger-Lambert-Ber nızamı. Jarıqlıq dispersiyasi. Normal hám anomal dispersiya. Jarıqlıq dispersiyasining elementar klassik teoriyası. Jaqtılıqnıń topar hám keńislikdegi tezlikleri. Reley formulası. Vavilov - Cherenkov effekti. Qo'Ilaniladigan tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar. Jaqtılıqnınr qutplanıwı hám kristallar optikalıqasi Jarıqlıq tulqinining kúndelangligi. Jarıqlıq vektorı. Tábiy hám qutblangan jarıqlıq. Bir o'qli hám eki o'qli kristallar. Jaqtılıqnıń ekilenip sınıwı. Polyarizasion apparatlar. Qutblangan jaqtılıqnı interferensiyasi. Elliptik qutblangan jaqtılıqnı alıw jáne onı tekseriw. Zeyeman effekti. Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar.

Jarıqlıq dispersiyasi

Jarıqlıq dispersiyasi. Normal hám anomal dispersiya. Jaqtılıqnıń yutilishi. Buger-Ber nızamı. Zelmyer formulası. Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar. Jarıqlıq interferensiyasi Kogerent tolqınlar. Yullar ayırmashılıǵı hám fazalar ayırmashılıǵı. Interferensiya alıw usılları. Yung usılı, Frenelning biko'zgu, bilinza hám biprizma usılları. Interferensiya xodisasini ámeliyatǵa nátiyjeni ámelde qollanıwı. Fabri - Pero interferometri. Eki nurli interferometrler. Ótken hám qaytqan nurlardan payda bulgan interferensiya (juqa perde, Nyuton xalqalari, sına ). Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar.

Jarıqlıq difraksiyasi Sferik elektromagnit tolqın teńlemesi. Gyuygens - Frenel Prinsipi. Frenelning zonalar usılı. Zonalıq plastinkalar. Frenel tipidagi difraksiya. Dumaloq tirqich, dumaloq tosıq, tuwrı sızıqlı tirqich hám tuwrı sızıqlı tosıqdaǵı interferensiya. Fraungofer difraksiya. Difraksion tor. Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar. Háreketleniwshi ortalıq optikalıqasi hám nochiziqli processler Induksion nurlanıw. Jarıqlıq tulqini ushın Doppler effekti. Spontan nurlanisli. Optikalıq kvant generatorlar-lazerlar. Inversion tıǵızlıq. Golografiya hám onıń ámelde qollanılıwı. Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar. JarıqIikninr sochilishi Optikalıq bir jınslı bulmagan ortalıqda jaqtılıqnıń sochilishi. Jaqtılıqnıń molekulalardan sochilishi. Reley nızamı. Sochilishning tiykarǵı xarakteristikaları. Sochilgan jaqtılıqnıń qutplanıwı. Jaqtılıqnıń kombinasion sochilishi. Sochilishning názik strukturası. Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar. Jarıqiikninr korpuskulyar ayrıqshalıqı Fotoeffekt xodisasi. Stoletov tájiriybesi. Sırtqı fotoeffekt ushın Eynshteyn formulası. Sırtqı fotoeffekt xodisalarining ámelde qollanılıwı. Fotoelementlar. Ishki foto effekt xodisalarining ámelde qollanılıwı. Qollanılatuǵın tálim texnologiyaları : dialogik jantasıw, mashqalalı ta 'lim. Zamanagóy kompyuter texnologiyaları hám multimedialı elektron sabaqlıqlar.

Ózbekstan Respublikası birinshi Prezidenti ǵayratları menen qabıl etilgen «Tálim tuwrısındaǵı nızam» hám «Kadrlar tayarlaw Milliy programması» hár tárepleme bárkámal, ózbetinshe pikrleytuǵın, erkin kámal shaxsnıń qáliplesiwin támiyinleytuǵın úzliksiz tálim sistemasınıń tiykarǵı huqıqıy hújjeti bolıp tabıladı. Barlıq pánler yutug'ini óndiriske nátiyjeni ámelde qollanıw etiw búgingi kúnniń aktual máselelerinen biri bolıp esaplanadı. Ekenin aytıw kerek, keyingi jıllarda jaqtılıqnıń jańa dárekleri-lazerlar jańalıq ashıldı. Lazerlar texnikasınıń jedel túrde rawajlanıwı sanaat texnologiyası hám xalıq xojalıǵınıń basqa tarawlarıda úlken muvaffaqqiyatlarga alıp keldi. Bunnan tısqarı ilim-pándń rawajlanıwda lazerlaming elektron esaplaw mashinaları menen birge qollanılıwı júdá tez orınlanatuǵın processlerdi izertlew etiw hám olardan ámelde paydalanıw múmkinshilikleri bar ekenligin kórsetip berdi. Usınıs atırǵan usı oqıw programmasıda zamanagóy optikalıqa páni jetiskenliklerinen, Respublikamizning usı tarawda islep atirǵan tanımalı ilimpazlar tájiriybelerinen, babalarımıznıń qımbatlı miyraslarınan, hám ilimiy xızmetkerleriniń ilimiy izertlew jumısları nátiyjelerinen keń paydalanıw názerde tutıladı hám jumısshı oqıw programmasıda óz hákisin tabadı. Pándıń maqseti hám wazıypaları Sızıqlı hám nochiziqli optikalıqa tarawlarıdaǵı zamanagóy pán yutiqlariga tayanǵan túrde elektromagnit tulqinlarning ortalıqlarda tarqalıw nizamlıqların pán hám texnikada keń qullanib kelinsip atırǵan nur talshıq optikalıqasining búgingi xolati hám perspektivası, interferensiya, difraksiya, qutblanish xodisalari, yeryg'likning ortalıqlardan yutilishi, sochilish spektrini payda bulishi hám olar járdeminde atom hám molekulalardıń qásiyetlerin urǵanıw, infraqızıl nurlanıwlar, fotoeffekt xodisasi, optikalıq kvant generatorlari hám bir qatop basqa nizamlıqlardı urǵanıw yshbu pándıń tiykarǵı maqseti hám wazıypasın belgileydi. Pán boyınsha studenttiń ilmiy tájriybesine qoyılatuǵın talaplar «Optikalıqa» oqıw pánin ózlestiriw processinde ámelge asırılatuǵın máseleler sheńberinde bakalavr :

-Student optikalıqa tarawıǵa tiyisli tiykarǵı fizikalıq nizamlıqlardı ; olardıń ámeliyatdaǵı ornın; pán hám texnika tarawlarına nátiyjeni ámelde qollanıw etiwdi; fizikalıq processlerdi ańlatiwshı formulalardı, grafiklardı analiz etiw hám tiyisli juwmaqlar shıǵarıwdı biliwi kerek.

-Fizikalıq tájiriybeler, kórsetiwlar hám hádiyselami fizikalıq nızamlar hám prinsiplari tiykarında xarakteristikalaw ; optikalıqa páni jáne onıń nızamların pán rawajlanıwındaǵı ornı hámde ámeliyatǵa qóllaw kónlikpelerine ıyelewi kerek.

-Oqıw programmasıda joybarlawtirilgan bólimler boyınsha ulıwma talap dárejesindegi máselelerdi sheshiw hám analiz etiw; matematikalıq usıllami máseleler sheshiwde tuwrı qóllaw ; optikalıqa salasındaǵı nizamlıqlarǵa tiyisli laboratoriya Fizika házirgi zaman tabiyatshunosligining jetekshi pánlerinen biri bolıp tabıladı. Fizika páninń álemdi biliwdegi erisken jetiskenlikleri hámde ashılǵan nizamlıqları sebepli XX ásirdiń o‘rtalaridan baslap ilimiy- texnika inqilobi ro‘y berip atır. Ilimiy-texnika inqilobi pán, texnika hám óndiristiń ko‘plab tarawlarıda oyıq sapa o‘zgarishlariga alıp kelip atır. Bul o‘zgarishlarning ba’zilarini tómende belgilep o‘tamiz.

Astronomıya insandı kosmik fazoga shıǵıwı menen bog‘liq bo‘lgan inqilobni basıdan keshirip atır. Mińlaǵan jıllar dawamında astronomlar aspan hádiyseleri to‘g‘risida tek ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik jardeminde alınatuǵın informatsiya menen sheklenip kelar edi. XX ásirdiń 50—60 - jıllarında radiofizikaning rawajlanıwı sebepli radioastronomiya payda boldı hám biziń Álem haqqındaǵı qıyallarimiz óreski kengaydi. Sol waqıtqa shekem bizge noma’lum bo‘lgan kosmik obyektlerdiń bar ekenligin biliwge múmkinshilik jaratıldı. Insannıń kosmosqa shıǵıwı munasábeti menen astronomıyaning ultrafioletoviy hám infraqızıl nurlar astronomıyasi, rentgen nurları astronomıyasi, gamma -nurlar astronomıyasi sıyaqlı

jańa bo‘limlari payda bo‘ldi. Sonıń menen birge, Jer atmosferasınıń shegarasıǵa tushuvchi baslanǵısh kosmik nurlardı izertlew etiw múmkinshilikleri talay kengaydi. Bul inqilob nátiyjesinde astronomlar kosmik keńislikn kiyatırǵan zarra hám nurlanıwlardıń barlıq túrlerin izertlew etiw múmkinshiligine iye bo‘ldilar. Bunday izertlewlerni o‘tkazishda paydalanılatuǵın usıllar hám belgilengenler etiwshi apparatlardı astronomlar fizika arsenalidan aladılar. Atom yadrolari hám elementar zarralar fizikasida erisilgen tabıslar sebepli házirgi waqıtta neytrino astronomıyasi jaratılmoqda. Neytrino astronomıyasi ilimpazlarǵa kosmik denelerdiń qa’ridagi, mısalı, Quyash bag‘ridagi processler haqqında ma’lumot beredi, olardı o‘rganishga múmkinshilik jaratadı. Molekulyar biologiya hám genetikalıqaning júzege keliwi biologiyada inqilobni payda etti. Molekulyar biologiya hám genetikalıqa turmısdı tiri organizmniń eń kishi zarralarida — molekulalarda o‘rganadi.

Molekulyar biologiya o‘z obyektlerin bayqaw, ajıratıw hám o‘rganish- dıń tiykarǵı quralları hám usılların fizikadan aladı. Bunda elektron hám proton mikroskoplar, rentgen struktura analizi, elektronografiya, neytron analizi, nıshanlanǵan atomlar, ultrasentrifuga hám taǵı basqalardan paydalanıladı. Házirgi zaman fizikasining ximiya, geologiya, okeanologiya, medicina sıyaqlı qatar tábiy pánlerdi da inqilob tárzde qayta qurıwdaǵı roli asa za’ru’rli bolıp tabıladı. Radioaktiv izotoplarni alıw, lazer nurlarınıń keń múmkinshilikleri insan salamatlıǵın saqlaw hám ómirin saqlap qalıw salasında medicina hodimlariga úlken ilimiy járdem ko‘rsatmoqda. Materialshunoslik salasındaǵı inqilob sun’iy materiallar tex-nologiyasini jaratıw hám óndiriske engiziw menen bog‘liq. Tazadan -jańa ayrıqshalıqlarǵa iye bo‘lgan ózgeshelikleri aldınan belgilengen bunday materiallardı jaratıwda ximiya pánindegi inqilob sebepli payda bolǵan «katta ximiya»menen bir qatarda statiyaǵa ta’sir ko‘rsatishning fizikalıq usılları (elektron, ion hám lazer nurları dásteleri, o‘ta kúshli magnit maydanlar, o‘ta joqarı basım hám temperaturalar, ultradawıs hám taǵı basqa ) kem-kemnen úlken rol o‘y- namoqda. Energetikadaǵı inqilob organik yoqilg‘i menen isleytuǵın ıssılıq

elektr stansiyalarınan atom elektr stansiyalarına o‘tish menen bog‘langan. Fizikalıq ilimpazlar atom ishki energiyasınıń g‘oyat úlken rezervi haqqında shama menen XX ásirdiń baslarıda bilgen bo‘lsalar- de, atom energetikası haqqındaǵı pikir sol ásirdiń 40 - jıllarında da qıyalıy esaplanar edi. Fizika páni jetiskenlikleri tiykarında insan atom energiyasıǵa iye bo‘ldi. Atom yadrolari fizikasining jetiskenliklerine súene otirip jaqın keleshekte fiziklar basqarılatuǵın termoyadro reaksiyaların ámelge asırıwlarına hesh qanday shubha yo‘q. Sonday eken, termoyadro elektr stansiyaları kelesinde insaniyatni energiya dárekleri haqqındaǵı uwayımdan ómirlik xalos etedi, dep úmit etemiz. Qattı dene fizikasi salasındaǵı izertlewler radiotexnikani, baylanıs texnikasını, tez isleytuǵın esaplaǵısh mashinaları texnikasını jańa, jáne de joqarılaw pog‘onaga ko‘taruvchi gúllep rawajlanıp atırǵan yarımo‘tkazgichlar texnikasınıń jaratılıwıǵa alıp keldi. Sol kúngacha jaratılǵan elektron esaplaw mashinalarınıń vakuum lampalı, yarımo‘tkazgichli hám integral sxemalı áwladi fizika laboratoriyalarında vujudga keltirildi. Lazerlarning qo‘llanilishi hám olarǵa tiykarlanǵan golografiyaning rawajlanıwı elektron esaplaw texnikasını jáne de jetilistiriw ushın jańa-jańa imko- niyetlerdi jaratıp beredi.

Joqarıda keltirilgen mısallar házirgi zaman fizikasining ilimiy- texnika inqilobiga sheshiwshi úles qo‘shayotganligiga isenim ónim etiw ushın jetkilikli bolıp tabıladı, dep o‘ylaymiz. Sonı atap kórsetiw kerekki, zamanagóy texnika hám texnologiya da, o‘z gezeginde, fizika páninń rawajlanıwına ta’sir ko‘rsatib kelip atır. Mısalı, yadro fizikasılıqda izertlewler aparıw ushın jetkiliklishe úlken energiyalı zarralar aǵımı talap etiledi. Bunday energiyalı zarralarni texnikanıń joqarı dárejesi sebepligine jaratılǵan qúdiretli tezlatkichlarda alıw múmkin bo‘ldi. Ámeliy fizikada eksperimental nátiyjelerdi teoriyalıq tiykarlash ushın quramalı formulalar járdeminde ayırım parametrlerdi esaplaw kerek bo‘ladi. Bunda zamanagóy elektron esaplaw mashinalarınıń xızmeti kútá úlken ekenligi túsinikli hám taǵı basqa.

1.2 Fizikaliq bilimlerdin’ payda boliwi

A’yyemgi da’wirlerden XVII a’sirdin’ basınan shekemgi da’wir fizika tariyxının’ aldında
turg’an da’wir bolıp tabıladı. Bul da’wirde ta’biyattın’ ayırım qubılısları haqqındag’ı fizikalıq
bilimler toplandı ha’m usıg’an baylanıslı ayırım ta’limatlardın’ payda boldı. Adamzat ja’miyetinin’
rawajlanıw da’wirlerine sa’ykes bul da’wir ishindegi u’sh da’wirdi (a’yyemgi da’wir, orta a’sirler,
qayta tuwılıw da’wiri) bir birinen ayıradı.
Fizika ilim sıpatında da’l ta’biyattanıwdın’ tiykarın salıwshı Galileo Galileyden baslanadı
(salıstırmalıq printsipi, inertsiya nızamı2). Galileyden baslap İsaak Niutong’a shekemgi da’wir