Fitoterapiya

 

---

5
 
FITOTERAPIYA FANI, VAZIFALARI
Fitoterapiya so‘zi bemorlarni dorivor o‘simliklar bilan 
davolashni anglatadi. 
Fitoterapiya bemorlarni davolashda va kasallikning oldini 
olishda alohida yoki qo‘shimcha davo turi sifatida keng qo‘llanib 
kelinayapti. Chunki uning boy tarixi va xalq tabobatida keng 
ishlatilishi buni taqozo etadi. 
Davo ko‘rsatishning turi sifatida fitoterapiyaning asosiy 
vazifalari quyidagicha: 
1.
Biologik faol o‘simliklarni topish va o‘rganish. 
2.
O‘simliklarni fitokimyoviy o‘rganish va biologik faol 
moddalarni ajratish. 
3.
O‘simliklarni va ularning tarkibidagi biologik faol 
moddalarni farmakologik ta’sirini va xavfsizligini tekshirish.
4.
Dorivor o‘simliklardan ajratib olingan va ularning o‘zidan 
tayorlangan preparatlarning farmakodinamikasini va farmakokineti-
kasini o‘rganish.
5.
Eksperimental tekshiruvdan o‘tgan shifobaxsh fitopre-
paratlarni tibbiyot amaliyotiga tadbiq etish.
Bulardan tashqari fitoterapiya fitopreparatlarning dozalanishi, 
ishlatish tartibi, yuborish yo‘li va boshqa masalalar bilan ham 
shug‘ullanadi. Shu jumladan, fitopreparatlarni qanday kasalliklarda 
berilishi yoki man etilishi, tarkibida bir necha o‘simliklar saqlangan 
(ulardan ajratib olingan biologik faol moddalarni saqlagan 
preparatlarni ham) preparatlarni tayyorlashda, ularning bir-biriga 
nisbatan kimyoviy va farmakologik mosligi, fitopreparatlarning 
nojo‘ya ta’siri va boshqalarni o‘rganish fitoterapiyaga tegishlidir.
К
o‘pincha fitoyigmalar quyidagi 4 guruh dorivor o‘simlik-
lardan tashkil topadi: 
1.
Asosiy ta’sir etuvchi o‘simlik. 
2.
Qo‘shimcha ta’sir etuvchi o‘simlik. 
3.
Preparatga ta’m va yoqimli hid beruvchi o‘simlik. 
4.
Nojo‘ya ta’sirni bartaraf etuvchilar. 

---

6
Ayrim hollarda yig‘madagi bir o‘simlikning o‘zi asosiy hisob-
lanishi bilan birga ta’m va xid berishi mumkin. Masalan, yalpizning 
barglari, tinchlantiruvchi va spazmolitik ta’sir etishi bilan birga hid 
va ta’m beruvchi o‘simlik sifatida ishlatilishi mumkin. 
Dorivor o‘simliklarning shifobaxsh ta’siri ularning tarkibidagi 
biologik faol moddalarga bog‘liq. Bu moddalarning kimyoviy 
tuzilishi turlicha bo‘lib, har xil farmakologik ta’sirga ega bo‘lishi 
mumkin. Shuning uchun dorivor o‘simliklardan tayorlangan 
preparatlarning ta’siri tarkibidagi faol moddalar yig‘indisidan kelib 
chiqadi. Bunday ta’sir etuvchi faol moddalarning miqdori har xil va 
o‘zgaruvchan bo‘ladi. Lekin o‘simlikning qaerda o‘sganligidan 
qatiy nazar umuman olganda ularning sifat tomonidan tarkibi kam 
o‘zgaruvchan bo‘ladi (o‘simlik o‘sish davri, sezon, yig‘ib olish 
vaqti, saqlash va boshqalarga ham katta ahamiyatli). O‘simlik 
tarkibidagi biologik faol moddalar birinchi va ikkinchi jarayonda 
hosil bo‘ladi. Birinchi jarayonda sintez bo‘ladiganlarga oqsillar, 
lipidlar, karbon suvlar, fermentlar va vitaminlar, ikkinchisiga esa 
alkaloidlar, glikozidlar, fenol birikmalari, efir moylari, oshlovchi 
moddalar, pektinlar, kumarinlar, fitonsidlar va boshqalar kiradi. 
Bulardan tashqari, o‘simliklarda erkin holda (70-90%) suv ham 
bo‘ladi. Fitoyig‘malarda, ko‘proq hollarda alkaloidlar, glikozidlar, 
efir moylari va boshqa asosiy ta’sir etuvchilar ro‘lini bajaradi. 
Flavonoidlar, vitaminlar, oshlovchilar va boshqalar esa qo‘shimcha 
ta’sir hisoblanadi. O‘simliklar tarkibida bulardan tashqari biologik 
faol – farmakologik indifferent moddalar bo‘lishi mumkin. 
Shunday qilib, fitoyig‘ma preparatlarning shifobaxsh ta’siri tar-
kibidagi biologik faol moddalardan kelib chiqadi. Ulardagi asosiy 
ta’sir etuvchi moddalarni (alkaloidlar, glikozidlar, kumarinlar va 
boshqalar) ta’siri esa kompleks ravishda bo‘la olmay, spetsifin 
hisoblanadi. Masalan, yurak glikozidlaridan digoksin, digitoksin, 
rauvolfiya o‘simligidan rezerpin, aymalin, bellodonnadan olingan 
atropin preparati va boshqalar. 
Fitoterapiyada dorivor o‘simliklardan tayyorlangan va ulardan 
ajratib olingan biologik faol moddali preparatlar turli dori shaklida 
tayyorlanadi va tayyor holda chiqariladi: damlama, qaynatma, 
nastoyka, quruq va suyuq ekstrakt. O‘simlikdan ajratib olingan 

---

7
biologik faol moddalarni saqlagan preparatlar esa tabletka, eritma, 
in’eksiya uchun ampulida va boshqa dori shaklida chiqariladi. 
Fitopreparatlarning shifobaxsh ta’siri ko‘p tomondan ularning 
dori shakliga ham bog‘likdir. Shuning uchun fitopreparatlarni 
tayyorlashda davlat farmakopeyasi bo‘yicha dori shakllari tayyor-
lanadi va boshqa preparatlar singari har tomonlama farmakologik va 
toksikologik tomonidan o‘rganiladi. 
К
eyin esa tegishli davlat 
muassasasi ruxsati bilan klinik tekshiruvdan o‘tadi.