|
Бирдейлик
.
Таблицада көрсетилген гәплер басқышлы прорцесс айырмашылықтың өткерилиўинен тап жаңа предметтииң пайда болыўына дейин, раўажланыўдың улыўма усылын, нызамлықларынан бирин пайда етеди.
Қарсылықлардың түрлери, тийкарынан, улыўмалық қарсылық, ишки қарсылықлар, сыртқы қарсылықлар, тийкарғы қарсылықлар, тийкарға ийе болмаған қарсылықлар ды алып қараўға болады. Социал раўажланыўдағы қарсылықлар ҳәм олардың өзине тән характерли белгилери бар. Бунда диалектиканың универсал нызамларынан деп қараўға болады. Бул процессти илимий изертлеў процессинде жумыстың илимий жаңалығын пайда етиўге мүмкиншилик жаратады.
Izertlewler hám ilimiy dóretiwshiliktiń rawajlanıwı bolsa usı obektke tán bolǵan nızamlardıń ashılıwına alıp keledi. Bul nızamlıqlar bir-biri, obekttiń ózi, onıń mənisi menen baylanıslı bolıp, olar universal logikalıq formada kórsetiliwi kerek. Oy-pikirdiń logikalıq formaların universallastırıw, obekttiń əhmiyetsiz, tosınnan bolǵan təreplerin abstraktlastırıw arqalı biliw predmetiniń ayırım óz aldına nızamlılıqların ǵana emes, onıń obektiv baylanıslarında ańlap jetedi. Solay etip, oy-pikirdiń norma həm nızamların universallastırıw arqalı bilim usı predmet haqqındaǵı ilimge birlesedi. Logikaliq pikirlew degende, oy-pikir nizamlarina ámel qiliw názerde tutiladi.
Logikalıq nızamlarda pikirler arasindaǵi ápiwayi eń uliwmaliq, zárúriy, tákirarlaniwshi baylanislar kórinedi. Formal logik nizamlari duris pikirlew nizamlari dep juritiledi.
Logik nizamlar pikirdi duris bayan etiw, pikir analizlerdiń shinliǵin támiyinlew, rasti jalǵannan ajiratiw imkanin beredi.
Oy-pikir nizamlari pikirlewdiń eń uliwmaliq universal nizamlari esaplanadi. Formal logika nızamları tek oy-pikirde ámel qılatuǵın jeke nızamları bolıp, olar ámel haqqında aldın payda etilgen bilimler tiykarinda jańa bilimlerdi keltirip shiǵarıw ushın qollanıladı.
Logika nızamları ilimde áyyemnen belgili bolǵan. Logikalıq nızamları quramına
1) Birdeylik teńlik nızamı
2) qarama-qarsılıq
3) úshinshisin jibermew nızamı
4) jeterli tiykar nızamları kiredi.
Oy-pikir nızamlarında birdeylik teńlik, qarama-qarsılıq, úshinshisi jibermew nızamı Grek filosofi Aristotel` tárepinen tiykarlap berilgen.
Oy-pikirdiń tórtinshi jeterli tiykar nizamı XVIII ásir nemis filosofı matematigi Leybnic Gotfrid Vilgelm (1646-1716) tárepinen oylap tabılǵan.
Birdeylik nızamı latınsha Zex Jdentitatus –man sonday uqsaslıq mánilerin bildiredi.
Birdeylik predmet, hádiyselerdegi uqsaslıq, ulıwmalıq táreplerdiń pikirdegi kórinisi. Ámel hár túrli kórinislerge iye, ondaǵi nárse hám hádiyseler óz-ara qanshelli parıqlanbasın, olar anıq ulıwmalılıqqa iye. Sol ulıwmalıq sebepli insan nárse hám hádiyselerdi ańlaydi, óz-ara bir-birinen parıqlaydı. Birdeylik nárse hám hádiyselerdegi uqsaslıq, ulıwmalıqtı aniqlaydı. Birdeylik nızamı álem. Ondaǵı nárse hám hádiyseler haqqında anıq pikir juritiwdi talap etedi.
Álemdegi bárshe nárse hám hádiyseler hámme waqıt hárekette boladı, ózgeredi, rawajlanadı. Biraq nárseler qanshelli ózgeriste bolmasın, belgili waqıt ishinde óz kórinisi, mazmunı, tiykarǵı qásiyetlerin saqlap qaladı. Bul jaǵday nárse hám hádiyselerdegi salıstırmalı birdeylik payda boladı. Salıstırmalı birdeylik pikirdegi anıqlıqta kórinedi. Pikirdegi anıqlıq bir tegislik durıs pikir jurgiziw, shın bilimlerdi payda etiwdiń dáslepki shárti bolıp esaplanadı.
Formal logikada pikirler arasındaǵı birdeylik múnásibeti A=A demek, A bolmaǵan nárse-A emes Ǵ formulaları járdeminde anıqlanadı.
Nárse hám hádiyseler ortasındaǵı uqsaslıq, ulıwmalıq kórinisi. Uqsaslıq insannıń álem haqqıdaǵı bilimlerinde-túsiniklerinde, analizlerde, juwmaqlarda óz kórinisin tawadı.
Ilimiy izleniwlerde birdeylik nızamı áhmiyetli orın tutadı. Ilmlerde birdkylik, uqsaslıq ózine tán anıqlanadı. Birdeylik ilimiy izertlewde túrli jollar menen anıqlanıwı múmkin.
1) Ilim mazmunı kórsetilgen eń ulıwma túsinikler termin hám kategoriyalarda. Hár bir ilim mazmunı tayanısh túsinikler tiykarında aniqlanadı. Máselen; sinus, kosinus, urıs, mámleket, gáptiń bas bólekleri, ruwxıylıq, aǵartıwshılıq hám t.b.
2) Nárse hám hádiyselerdegi uqsaslıq ilimde tap uqsaslıqtı anıqlaytuǵın túsiniklerde kórinedi. Matematikada: teńlik, ekvivalentlik, algoritm.
Ilimiy izleniw nárse hám hádiyselerdiń ishki nıizamlıqların ashıwǵa qaratılǵan. Izertlewshi izleniw alıp barar eken, sol nárseni umttpaw shárt, izertlew obekti qanshelli, ózgeriske ushıramasın, ol óziniń tiykarǵı qásiyetlerin, ishki baylanıs hám múnásibetlerin saqlap qaladı. Tap áne sol birdey tárepler qásiyetler, baylanıs hám múnásibetler úyrenilip atırǵan obekttiń bir pútinligin kórsetedi hám onı tereń úyreniw, obektke tán bolǵan nızamlıqların ashıwǵa járdem beredi. Nárse hám hádiyselerdiń mazmunı ilim izertlewde izertlewshi eki nársege óz itibarın qaraıiw shárt boladı.
Birinshiden nárse hám hádiyselerdi tereń ańlaw ushın onı basqa nárse hám hádiyselerden pikirli ajıratıp úyreniw, hám ekinshiden, bul obekttiń basqa nárse hám hádiyseler menen baylanısların esapqa alǵan halda úyreniw.
Birdeylik nızamına kóre, pikride nárse hám hádiyselerdiń sıpat anıqlıǵı, áhmiyetliligi, birdey baylanıs hám múnásibetleri óz kórinisin tawadı.
Ilimiy izleniw izertlew obekt haqqında shın bilimler payda etiw ushın sol obekt haqqındaǵı pikirlerdi analiz etiwdi, pikir júritiwdi talap etedi. Biraq analiz talqılaw birdeylik nızamınıń áhmiyetli talabına boysınıwı shárt.. Bunda aldı menen analiz tiykarın yaǵnıy qaysı problema ústinde analiz etilip atırǵanlıǵın anıqlap alıw zárúr boladı. Birdeylik nızamına boysıinbaslıq pikirdiń anıq emesligine; jaqınlasıwlarǵa alıp keliwi múmkin. Birdeylik nızamınń buzılıwı:
a) túsiniklerdi ózgertip qoyıwında
b) tezisti ózgertip qoyıwında payda boladı.
Nızam bir mánisti ańlatatuǵın pikirlerdi túrli pikirler dep bilmeslikti hám kerisinshe nárse haqqındaǵı túrli pikirlerdi bir túrli dep bilmeslikti payda etedi.
Mıssalı: A Francuz fizigi Per Kyuri (1859-1906)
V. hayalı Mariya Sklodovskaya menen birgelikte radiy hám
poloniy elementlerin oylap tawǵan alım.
S) 1903 jılda óz ashılıwları ushın Nobel sıylıǵına
erisken alım-fizik. A,V,S túrli mazmundaǵı pikirler,
biraq olar kólemi tárepinen birdeylik múnásibetindegi
pikirler esaplanadı.
Hár qanday túsinik anıq kólem hám mazmunǵa iye boladı. Birdeylik nızamınıń talabi:-túsiniktiń kólemi hám mazmunın ózgertiw múmkin emes. Bunıń mánisi sonda, analiz processinde ol eki bul túsinikti isletiwde anıq emeslikke, jaqınlasıwlıqqa jol qoymaw kerek.
Birdeylik –nızamı pikirdegi
a) anıqlıqtı
b) salıstırmalı anıqlıqtı
v) birdeylikti anıqlaydı
Hár bir izertlewshige qoylatuǵın talap-pikirlewde anıqlıqqa erisiw, óz pikirin anıq bir tegis bayan ete alıw.
Do'stlaringiz bilan baham: |
