Филсофия жуўмақлаўшы жазба жумыстың

Innovaciyalıq proekt – bul innovaciyalıq iskerliktiń texnikalıq, ekonomikalıq shólkemlestiriwshilik tiykarların óz ishine alaǵan joybar. Innovaciyalıq proektin islep shıǵarıw nátiyjesi- innovaciyalıq ónimniń payda bolıw múddeti haqqındaǵı xabardı, atqarıwshılardı hám olardı agitaciya etiwdiń shólkemlestiriwshilik hám huqıqıy tárepin esapqa alǵan halda óz ishine alǵan hújjet.
Innovaciyalıq proekt ámelge asırıw bazarına innovaciyalıq ónimin jaratıwǵa hám turmısqa enegiziw procesi. Innovaciyalıq proekttiń maqseti ónim islep shıǵarıwdıń sıpatın jaqsılaw joqarı kommerciyalıq tásirge iye bolıw ushın resurs qárejetlerin (islep shıǵarıw, finans, insan) sarplaw nátiyjesinde texnikalıq, xabar, social-ekonomikalıq, shólkemlestiriwshilik bar sistemalardı ózgertiw yamasa shólkemlestiriwden ibarat.
Innovaciyalıq proektler basqarıw menen shuǵıllanadı. Jergilikli innovaciyalıq proektler tabıslı isleytuǵınlar innovaciyalıq proekt ilim hám texnika texnologiyalardıń ústin baǵdarları boyınsha belgili maqsetler hám wazıypalardı orınlawǵa qaratılǵan ózara baylanıslıq resurslarınıń quramalı sisteması, múddeti hám orınlawshılardı alıp qarawǵa boladı. Innovaciyalıq baǵdarlama – innovaciyalardı qollap-quwatlaytuǵın joybarlar kompleksi. Pikirler ideyalar hám texnikalıq sheshimler, sonday-aq olardı ámelge asıratuǵın proektler túrli dárejedegi ilimiy hám texnikalıq áhmiyetke iye.
Ilimiy-texnikalıq xabar toplaw procesi, bazardaǵı tabıslardı támiyinleytuǵın jańa texnologiya hám texnologiyalardı engiziw ushın qollanba bolǵan jámáát mashqalanı sistemalastırıw hám ulıwmalastırıw. Innovaciyalıq mashqalalardı sheshiwdiń jańa usılı biznes ideyası sıpatında hújjetlestiriledi. Innovaciyalıq tómen bahada satıw, jaqsı tovar, túrli paydalanıw tovarları, tabılmaytuǵın ónim yaki xızmet.
F.Bekon ilimde ózinshe payda keltirmeytuǵın, biraq sebepler hám aksiomalar»dı biliwge járdemlesetuǵın tájiriybeler hám paydalı ashılıwlar hám jańalıqlar barlıǵın atap kóresetetuǵın edi³. Jańa dáwirden baslap ilim óziniń birinshi taypadaǵı tájiriybelerge qarap jol ashıwǵa qarap keńirek baǵdar aladı.
Házirgi zaman iliminiń praktikalıq jaqtan baǵdar alıwı usı ilimge tán bolǵan xarakter sıpatında jámiyettiń ilimge qoyǵan talaplarınıń biri sıpatında alıp qarawǵa boladı. Óz náwbetinde, praktika hám ilim bir biri menen baylanısqan tayanısh sıpatında keńeymekte. Ilimniń praktikaǵa qaray háreketiniń túrli basqıshları ilimiy izertlewdiń bir-biri menen baylanısqan, lekin usıǵan qaramay túrli úsh tipi bar.Fundamental izertlewler; 2) praktikalıq izertlewler; 3) izertlew proekt-konstruktorlıq islenbeler.
Fundamental izertlewler. Fundamental izertlewler waqıyalıq qubılıslar hám nızamlar haqqında jańa bilim alıwǵa qaratıladı. Olar bir-biri menen ámeliy maqsetlerge erisiwdi tikkeley aytpaydı. Bunda izertlewshini qızıqtırmaydı, ol bar shınlıqtıń sońına jetiw, qanday payda keltiriw múmkinshiligin bilmesten onı izleydi. Fundamental izertlewler eki formada boladı: erkin hám anıq maqsetke qaratılǵan boladı. Erkin izleniw, ádette individual xarakterdi payda etedi. Bunda maqsetti biyǵárez belgilew hám oǵan zárúr bolǵan qárejetler óz ıqtıyarına iye bolǵan mısal keltiriwler alım tárepinen basqarıladı.
Erkin izleniw rejiminde jumıs alıp barıw alım óz iskerligi metodları hám baǵdardı tańlawǵa erkin boladı. Onıń sanasında kútilmegen ideyalardıń payda bolıwı, eger olar alımǵa qızıqlı bolıp túyilse,yaki tábiyat nızamların jáne de túsniwin wáde qılsa yaki izertlewdiń jańa tarawların ashıw múmkinshiligin berse, ilimiy izleniw baǵdarı ulıwma ózgerip barıwı múmkin. Anıq maqsetke baǵdarlanǵan fundamental izertlewde ilimiy izleniw baǵdarı anıq belgilengen boladı, izertlewshi qoyılǵan maqsetlerge erisiw jolında qátelespew talap etiledi. Ádette, bunday izertlew belgili shólkem quramında, jámáát bolıp ámelge asırıladı.
Bunda jámáát jumısına adminstrativlik basshılıq sisteması úlken rol oynaydı. Qánigelestirilgen ilimiy toparlar, laboratoriyalar, bólimler shólkemlestiriledi, iskerlik muwapıqlastırıladı. Eger izertlew jolı kerek dárejede anıq bolsa, onı jobalastırıw, hár bir basqıshta alınıwı kerek bolǵan nátiyjelerdi hám onıń ushın kerekli texnika hám meteriallıq qurallardı názerde tutıw múmkinshiligi payda boladı.
Ámeliy izertlewler. Ámeliy izertlewler xarakteri menen belgilenedi, olar ámeliy wazıpalardı sheshiw ushın kerekli bolǵan bilimdi alıwǵa qarap tuwrıdan-tuwrı baǵdar aladı.Bunda ayırım túrdegi ámeliy wazıypanı sheshiw haqqında sóz boladı. Ilimiy xızmetker basqa obyektlerdi úyreniw ushın, hátte olar qızıqlı nátiyjelerdi wáde qılıp atırǵan bolsa da , belgili izertlew sızıǵınan shetke shıǵıwı múmkin emes.
Jumıs jobaları hám grafiklerin olardı orınlaw haqqında esabatlar waqtı –waqtı menen usınıw, ádette ámeliy izertlewdi finanslastırıw shárt bolıp tabıladı. Izertlewshi proekt-konstuktorlıq islenbeler- ámeliy izertlewden parıqlı túrde olar konkret texnikalıq wazıypanı orınlaw maqsetin baǵdarlaydı. Bul másele birde-bir apparat yamasa texnika proektin jaratıw, islep shıǵarıwdıń texnologiyalıq sxemaların tayarlaw múmkin.
Izertlew islenbeleri, ádette principial jańa ilimiy bilimlerdi alıw jolındaǵı izleniwler menen baylanıslı bolmaydı. Biraq konkret proekt konstruktorlıq wazıpalardı sheshiw ushın fudamental hám ámeliy ilim nátiyjelerin paydalanıwǵa qaratılǵan izertlewlerdi ótkeriw talap etiledi.
Bul jerde gáp ashılıw haqqında emes, bálkim oylap tabıwshılıq haqqında boladı. Fundamental hám ámeliy izertlewlerde alım ámelde bar bolǵan, biraq belgisiz nárse yamasa qubılıstı klassifikaciyalastırıw hám túsindiriwge háreket etse, proekt – konstruktorlıq islenbeler ústinde islewshi ilgeri bar bolmaǵan nárseni oylap tabıw hám jaratıw haqqında oylaydı.
Birinshiden, nárseni tábiyat yaki insan qanday etip anıq tábiyat yaki adam qanday etip jaratılǵanlıǵın biliw hám túsiniw kerek bolsa, ekinshi jaǵdayda nárseniń qanday jaratılıwı múmkinligin biliw hám túsiniw talap etiledi. Bul jaǵday izleniwshide proekt - konstruktorlıq islenbelerdiń ilim sistemasında ayrıqsha orındı belgileydi. Olar bir tárepten, ilimiy iskerliktiń ayrıqsha túri sıpatında qaralıwı múmkin, basqa tárepten bolsa texnika hám texnologiyalıq wazıypalardı «tayar» ilimiy bilimler tiykarında sheshiwden ibarat bolǵan injinerlik iskerligi sıpatında ámel etedi. Mısalı, aerodinamika tarawındaǵı fundamental izertlewler gaz oratılǵında gazlar hám deneler háreketiniń nızamlılıqların anıqlawǵa qaratılǵan. Alımlar aerodinamikalıq processleriniń mánisin túsiniwge háreket etip, modeller hám teoriyalıq sxemalardı dúzedi, ulıwma teoremalardı táripleydi.
Aerodinamika ámeliy izertlewler tarawında sheshiw teoriyasın jaratıw maqsetinde ámeliy wazıpalardı alıp baralı. Usı izertlewler qanat teoriyası, vint teoriyası, samolyot dinamikası, aerodinamikalıq vibraciyalar teoriyası t.b. rawajlandıradı.
Protetip yamasa tiykarǵı bazalıq texnologiyanıń dizaynın túbinen ózgertirilmegende modernizaciya ótirik innovaciya bolar edi. Mısalı,
1. Proektti ámelge asırıw múddeti boyınsha: qısqa múddet 1-2 jj.), orta múddet 5 jılǵa deyin, uzaq múddet 5 jıldan artıq. 2.Proekttiń maqsetleri boyınsha: juwmaqlaw hám aralıq. Innovaciyalıq proekt ilim hám texnikalıq texnologiyalıq ústin baǵdarlarında belgili maqsetler hám wazıypalarǵa erisiwge qaratılǵan ózara baylanıslıq bolǵan resurslar, atamalar hám iskerlikti basqarıwshılardıń qıyın sisteması esaplanadı. Pedagogikalıq izertlew bull pedagogikalıq processte jańalıqtı ashıw, izlew hám tabıw. Bunday dóretiwshiliktiń birinshi túri - ózi ushın jańalıqtı ashıw, pedagogikalıq wazıypalardı sheshiwdiń standart emes quralların bilip alıwdan ibarat. Bunday qurallar burın, biraq pedagog tárepinen qollanılmaǵan boladı. Bul jerde innovaciya sıyaqlı obyektivlik jańalıq haqqında emes, bálkim subyektiv jańalıq haqqında gáp boladı. Ekinshi basqısh – tek ózi ushın emes basqalar ushın jańalıqtı ashıw, yaki novatorlıq payda boladı. Mısalı, pedagogikalıq dóretiwshiliktiń jeke kórinisi improvizaciya esaplanadı. Pedagogikalıq improvizaciya(latın sózinde imprivisus – kútilmegen, birden) eń ulıwma mániste bir nárseni jaratıw kútilmegen pedagogikalıq sheshimge keliw, sol moment ámelge asırıwdı ańlatadı. Improvizaciyalıq process 4 basqıshtan ibarat: Kútilmegen pikirge keliw, 2. Intuitiv tiykarda payda bolǵan pedagogikalıq ideyanı birden qabıl etip alıw hám oın ámelge asırıw tańlaw 3. ideyanı massalıq tiykarda úyreniw. Ilimiy izertlew tiykarında insan jańa ilimiy baǵdar hám jańa ilimlerdi payda etip qoymastan, bálki jańa ilimiy bilim dástúrli emes tarawlardıń quramı hám dúzilisine úlken tásir kórsetpekte. Bul ilimiy dóretiwshiliktiń izertlew dógereginde keńeyip baratırǵanlıǵınan derek beredi. A.S.Maydanov: «Ilimiy dóretiwshilik arqalı ilimdegi dástúrli emes ideyalardı túsiniw hám túsindiriw múmkin. Sonday-aq, dástúrli emes qatnas hám ilimiylik deregi, ilimiy izleniwlerdiń jańa basqıshın ashıwǵa járdem beredi» degen juwmaqqa keledi.
Ǵárezsiz Ózbekstan Respublikası búgingi kúnde jańa siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw basqıshına qádem qoydı. Mámleketimizde ilim hám bilimlendiriwdi óndiristi rawajlandırıw menen úylestiriw, jańa innovaciyalıq ideyalar, jámiyetlik áhmiyeti joqarı bolǵan joybarlardı turmısqa engiziw máselelerine ayrıqsha itibar qaratılmaqta.
Hárketler strategiyasınıń 4.4 bántinde kórsetilgen ilimiy izertlew innovaciya iskerligin xoshametlew, ilimiy hám innovaciyalıq jetiskenliklerdi ámeliyatqa engiziwdiń nátiyjeli mexanizmlerin jaratıw, joqarǵı oqıw orınları, ilimiy-izertlew institutları janında qánigelestirilgen ilimiy eksperimental laboratoriyalar, joqarı texnologiya orayları menen texnoparklerdi shólkemlestiriw⁴, tálim tarawların rawajlandırıwdıń eń áhmiyetli jónelisleriniń biri sıpatında belgilegen.
Usı tiykarda, mámleketimizde alıp barılıp atırǵan ilimniń rawajlanıwı progresske, dóretiwshilik abadanlıqqa xızmet etedi degen princip tiykarın ámelge asırlıp atırǵan reformalar pikirimizdiń dálili dep alıp qaraymız.
2018-jılı 14-iyulde «Ilimiy hám ilimiy-texnikalıq iskerlik nátiyjelerin kommerciyalastırıw nátiyjeliligin asırıw boyınsha qosımsha ilajlar haqqında»ǵı qararı jergilikli ilimiy-ámeliy hám innovaciyalıq joybarlar menen islenbelerdi jedel engiziwdi támiyinlew, mámleketimiz ekonomikasınıń básekilesligin kúsheytiwde ilimniń úlesin rawajlandırıw, sonday-aq, ilimiy hám ilimiy-texnikalıq iskerliktiń keleshegi úlken jetiskenliklerin alǵa súriwdiń nátiyjeli mexanizimlerin jaratıwǵa baǵdarlanǵan. Bunda ilimiy hám ilimiy-texnikalıq nátiyjelerdi kommerciyalastırıw boyınsha tiykarǵı sıpatında tómendegiler belgilengen: mámleket ekonomikasınıń básekilesligin jáne de asırıw maqsetinde ilim jetiskenliklerin jedel hám keńnen engiziw; xalıq aralıq ilimiy birge islesiwdi kúsheytiw; joqarı texnologiyalı óndirislerdi jaratıw boyınsha innovaciyalıq izertlewler júrgiziw; izertlewlerdi zaman talaplarına sáykes, kommerciyalastırıw dárejesi joqarı bolǵan ónimler menen texnologiyalardı islep shıǵarıwǵa baǵdarlaw⁵.
Usı qarar tiykarında satıp alıw jolı menen kommerciyalastırlıwı tiyis bolǵan 43 innovaciyalıq joybarlar dizimi tastıyıqlandı. Qaraqalpaqstan Respublikası mısalında qarap shıǵamız, Qaraqalpaq tábiyiy ilimler ilim-izertlew institutı alımları tárepinen islep shıǵılǵan innovaciyalıq jańalıqlardı alıp qarawǵa boladı.
1. Qaraqalpaqstandaǵı jergilikli agroónimler tiykarında tóginlerdiń jańa túrlerin islep shıǵıw hám engiziw texnologiyaları;
2. Tábiyiy jaylasıw sharayatlarında qumlı topıraqlardıń filtrleniw koefficientin anıqlaw usılı;
3. Polietilen shıǵındıların utilizaciyalaw usılı. Bul innovaciyalıq izleniwlerdiń ámeliyatqa engiziliwi Qaraqalpaqstanda topıraq eroziyası menen shorlanıw dárejesin páseytiwge, ekologiyalıq teń salmaqlılıqtı saqlawǵa, topıraq quramın mineral elementler menen bayıtıp, agroekonomikanı rawajlandırıwǵa belgili dárejede úles qostı⁶. Mámleketimizde innovaciyalıq rawajlandırıw,2030-jılǵa shekem Global innovaciya indeksinde aldıńǵı 50 mámlekettiń qatarınan orın iyelew boyınsha keń kólemli jumıslar ámelge asırıldı. Sonday-aq, ótken dáwir ishinde ilimiy izertlew jumısların kommerciyalastırıw hám nátiyjeliligin arttırıwǵa qaratılǵan qararlar qabıl etildi. Juwmaqlap aytqanda, ilimiy izertlew jumısınıń nátiyjesi ónim sıpatında qaralsa, onıń qarıydarları aldın-ala anıq belgili bolǵan sistema jaratılsa ǵana gózlegen maqsetke jetilisiw alıp qaraladı. Usı kózqarastan ilimiy-innovaciyalıq joybarlardı kommerciyalastırıwdı, yaǵnıy, óndiriske engiziwdi qollap-quwatlaw maqsetinde ilimiy hám ilimiy texnikalıq iskerlik nátiyjelerin kommerciyalastırıwǵa itibar qaratıldı.
Sorawlar

1 Кирьяков А.Г. Восприозводство иноваций в рыночной экономике (Теоретико-методологический аспект) РГУ, 2000. Материалы из Викпедии – свобдной эециклопедии.

2 Chesbrough H. Open Innovation. The New Imperative for Creating and Profiting from Technology. – Harvard: Business School Press, ISBN 1-57851, 2003.

3 Бэкон Ф. Новый органон. Соч. Т. 2. – М., 1978. – C. 59.

4 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлар тўплами. – Т., 2017 йил 13 февраль, 6 сон, 70 модда.

5 Ўзбекистон Республикаси Президентиниң Қарори 14.07.2018 й. ПҚ-3855. Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (wwwIex.uz) 2018 16 июль

6 Еркин Қарақалпақстан. Газетасы. 2-август 2018-жыл.