Filologiya fakulteti Filologiya va tillarni o’qitish

Buxoro davlat universiteti

Filologiya fakulteti

Filologiya va tillarni o’qitish

(o’zbek tili) ta’limi

6-6 UZB 20 guruh talabasi

Usmonjonova Dilnuraning

“ O’zbek adabiyoti tarixi”

fanidan tayyorlagan

MUSTAQIL ISHI

Qutb xorazmiy-shoir, tarjimon. Hayoti va ijodi haqida ma’lumot beruvchi yagona manba uning “Xusrav va Shirin” dostonidir. Qutb Xorazmiyning ijodiy kamolot yillari Xorazmning Oltin O’rda davlatiga qaram bo’lgan davriga to’g’ri keladi. Dostonni Sig’noq shahrida yozgan (1330-40). Faqirlikda yashagan Qutb Xorazmiy “Xusrav va Shirin” dek ko’p vaqt va mashaqqatni talab qiladigan katta hajmli asarni yozish uchun moddiy yordam so’rab, Oltin O’rda xoni Muhammad O’zbekxonning (1312-40) Oq O’rdadagi noibi bo’lmish shahzoda Tinibek va uning davlat ishlarida faol ko’makchisi bo’lgan xotini Qutb Xorazmiyni iliq kutb olib, uning ijod qilishi uchun barcha sharoitlarni yaratib bergan.
Shoir o’z asarida malikani “har ishni tarozida o’lchab, zehn bilan fikr yurituvchi oqila, komila” ayol sifatida madh etib, uning davlat ishlaridagi faol ishtirokini ko’rsatga. “Xusrav va shirin” Nizomiy Ganjaviy qalamiga mansub shu nomdagi dostonning erkin tarjimasidir. Ayrim sabablarga ko’ra, bu asar o’z davrida keng tarqalmay, shuhrat qozonmagan. Doston Amir Qutlu Xo’janing tavsiyasi bilan 1383-84 yillarda Misrda Berka Faqih ibni Barokaz Edgu Qipchoqiy tomonidan ko’chirilgan. Bu qo’lyozma 1914-yilda Parij milliy kutubxonasidan (inv. 312) topilib, ilmiy muomilaga kiritilgan va sharqshunoslar o’rtasida shuhrat topgan.

1940-yilda Alisher Navoiyning 500 yillik yubileyini o’tkazish qo’mitasi tomonidan uning fotonusxasi olinib, H. Zarif tomonidan nashrga tayyorlangan
. Doston 91 bobdan iborat. Nizomiy dostoni esa 100 bobdan iborat bo’lib, 6 mingdan ziyodroq baytni o’z ichiga oladi.
Tarjimon asliyat mazmunini, asar syujetini saqlab qolish bilan birga, uni ancha erkin tarjima qilgan.
Jumladan, asar muqaddimasiga “shahzoda Tinibekxon madhi”, “Malika marhuma Xonmalik madhi”, “Kitob nazm qilmoqqa sabab bayonin ayur” boblarini qo’shgan.
Ayni paytda, dostonning umumiy mazmuniga aloqasiz hisoblaganidan bo’lsa kerak, bir qator boblarni qisqartirgan, ayrim boblarini ixchamlashtirib, bir-biriga qo’shib yuborgan.
Nizomiy dostondagi 12-asr Ozarbayjon hayotiga oid ayrim lavhalarni tushurib qoldirgan, qisqartirgan, va tahrir qilgan, ularning o’rniga oltin o’rda hayotiga doir voqealarni kiritgan, turli xil urf-odatlar tasvirini berib, dostonni o’z davriga yaqinlashtirgan, unga o’zbek xalq maqollari va ta’birlarini kiritgan.
Q.Xorazmiy Nizomiy dostoni asosida o’zbekcha doston yaratish va uning vositasida o’zbek tilining boy imkoniyatlarining namoyish qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan va u buni muvafaqqiyat bilan uddalagan.
Bu tarjima o’sha davr o’zbek tilini o’rganish uchun muhum manba bo’libgina qolmay, o’zbek tili va adabiyotining taraqqiyotida ham katta rol o’ynagan. Q.X. tarjimasidagi “Xusrav va Shirin” o’zbek adabiyotida masnaviyning “Qutadg’u bilig” va “Hibat ul-haqoyiq” dan keyingi nodir namunasidir.
U dostonni o’z vaznida –hazaji musammani maqsur(mahfuz) da tarjima qilgan. “Xusrav va Shirin” o’zbek epik sheriyati taraqqiyotida ham, badiiy tarjima rivojida ham alohida o’rin tutadi.

• Qutb o’z asarini Nizomiyning shu nomdagi dostoni tarjimasi ekani to’g’risida shunday deb xabar beradi:
• Qozontegi qaynab ush savdo bishurdim,

Nizomiy bolidan holva bishurdim.
Xonim oting’a ushubu forsi tilni,
chevurdim tuzdum ush nazm uzra qilni.
Chiqardim xush yidig’lig’ suv bu ko’ldin,
Ko’ngullar qonsu teb bu sofi suvdin.

• Garchi qutb kamtarlik bilan o’z tarjimasini Nizomiy bolidan pishirilgan holva deb aytsa ham, u nihoyatda katta mehnat samarasi va buyuk iste’dodning zuhuri deb ayta olamiz.

• “Xusrav va shirin” ning muqaddimasidagi ma’lumotlarga ko’ra, Qutb XVI asr o’rtalarida yashab ijod etgan (parcha) Qutbning ijodi Xorazmning Oltin O’rda davlatiga tobeligi davriga to’g’ri keladi. Asar 1340 yili yozilib, Oltin O’rda xonlaridanO’zbekxonning o’g’li Tinibek va uning malikasiga bag’ishlangan.
• Dostonning kirish qismidagi bag’ishlov odatdagi qasidalarni eslatganidek, doston syujeti davomida boblar xotimasidagi lirik chekinishlar Qutbning nafis g’azallar ham dalolat beradi.