Fermentlar va ularning ahamiyati

---

Fermentlar va ularning ahamiyati 
Ozoda Toirovna Jo’rayeva 
[e-mail] 
Buxoro davlat universiteti 
 
Annotatsiya: 
Barcha tirik organizmlar, o’simliklar, hayvonlar, bakteriyalarning 
hayotida fermentlarning roli juda katta hisoblanadi. Fermentlar tirik organizmdagi 
biosintez reaksiyalarida faol qatnashadi va ularning normal kechishini taminlaydi. 
Ushbu maqolada fermentlarning tirik organizmlardagi ahamiyatini ko’rib chiqamiz. 
Kalit so’zlar: 
Fermentlar, amilaza, katalizator, uretraza,
 
Enzimopatiya, 
fermentopatiya
 
Enzymes and their significance 
Ozoda Toirovna Djuraeva 
[e-mail] 
Bukhara State University 
 
Abstract:
The role of enzymes in the life of all living organisms, plants, animals 
and bacteria is very high. Enzymes are actively involved in biosynthetic reactions in 
living organisms and ensure their normal course. In this article, we will look at the 
role of enzymes in living organisms. 
Keywords: 
Enzymes, 
amylase, 
catalyst, 
urethrase, 
enzymopathy, 
fermentopathy. 
Oʻrta asr qomusiy olimi Abul Faraj ibn Xorun shunday degan ekan: “Organizm 
hazm qilmagan taom, uni isteʼmol qilganning oʻzini yeb qoʻyadi”. Negaki ovqatning 
yaxshi hazm boʻlishi - kuchli immunitet mavjudligining shartlaridan biridir. 
Oʻzingizni yaxshi his etish uchun ozuqaviy oqsillar, yogʻlar, uglevodlar, vitaminlar 
va mikroelementlarning sifatli hazm boʻlishi muhim [1]. 
Sogʻlom ovqatlanish va uning hazm qilinishi bola rivojlanishida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun kattalar va bolalarning ovqatlanishi koʻp jihatdan 
farqlanadi - bola organizmida oziqlantiruvchi moddalar, tabiiy mahsulotlar va 
vitaminlarga ehtiyoj ancha yuqori boʻladi. Negaki ular uning oʻsishi va rivojlanishiga 
jalb qilingan boʻlishadi. Bolada modda almashinuvi kattalarga qaraganda 1,5-2 
barobar yuqori boʻladi. Oʻsish, toʻgʻri rivojlanish, mushak massasini koʻpaytirish 
taʼminlash uchun oʻsuvchi organizmning kunlik oziq-ovqat ratsionining energiyaviy 
qiymati uning energiya sarflaridan oʻrtacha 10-15% koʻproq boʻlishi kerak. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
211

---

Agar inson isteʼmol qiladigan mahsulotlarda foydali moddalarning miqdori koʻp 
boʻlsa, fermentlarning yetishmovchiligi sababli deyarli oʻzlashtirilmaydi, turli xil 
kasalliklarning paydo boʻlish xavfi ortishi mumkin. Ovqat hazm qilinishining 
buzilishi koʻplab kasalliklarning rivojlanishiga turtki berishi mumkin. Ozuqaviy 
moddalarning toʻgʻri hazm boʻlishi almashinuv xarakteridagi kasalliklar, gepatitlar, 
disbakterioz, boʻgʻimlar kasalliklari, [2-5] fosfor-kalsiy almashinuvining buzilishida 
muhimdir. 
Fermentlar, lotincha fermentum - achitqi, enzimlar - hayvon, oʻsimlik va 
bakteriyalarning tirik hujayralaridagi oqsilli katalizatorlar. Fermentlar maxsus 
xususiyatlari va kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirishi bilan odatdagi katalizatorlardan 
farqlanadi. Ular katalizatorlar kabi kimyoviy reaksiyalarning faollanish energiyasini 
pasaytiradi. 
1914-yil rus kimyogari G.S.Kirxgof undirilgan arpa donidan olingan ekstrakt 
taʼsirida kraxmalni qandgacha parchaladi. 1933-yilda fransuz kimyogarlari A.Payen 
va J.Perso birinchi marta arpa donidan amilaza fermentini ajratib oldilar. 19-asr 
oʻrtalarida mikrobiologiyaning asoschisi L.Paster achish jarayonini tirik 
mikroorganizmlar qoʻzgʻatadi va bu jarayon ularning hayoti bilan bogʻliq deb 
koʻrsatdi. 1897-yilda nemis kimyogari E.Buxner achitqidan spirtli achish jarayonini 
chiqiruvchi fermentni ajratib oldi. 
20-asr boshlariga kelib nemis kimyogari R.Vilshtetter xodimlari bilan 
fermentlarni ajratish va tozalashda adsorbsiya usulidan keng foydalandi. 20- 30- 
yillarda J.Samor, birinchi kristallik ferment (uretraza), soʻngra pepsin va boshqa bir 
qator proteologik fermentlarni [6-9] kristall shaklida ajratib olgan. 
20-asrning oʻrtalariga kelib, fizikkimyoviy taxlil va oqsil kimyosi usullarining 
rivojlanishi natijasida qator fermentlarning birlamchi strukturasi aniqlandi. Masalan, 
qoramol oshqozon osti bezining ribonukleaza fermentlari toʻrtta disulfid bogi bilan 
bogʻlangan 124 aminokislota qoldigʻidan iboratligi koʻrsatib berildi. Shundan keyin 
rentgen struktura taxlili yordamida bir qancha fermentlarning ikkilamchi va 
uchlamchi strukturalari aniqlandi [10-15]. Koʻp fermentlar toʻrtlamchi strukturaga 
ega ekanligi, yaʼni molekulalari tarkibi va strukturasi jihatidan turlicha boʻlgan bir 
qancha oqsil subbirliklardan iboratligi koʻrsatildi. 
Fermentlar barcha oqsillar kabi oddiy va murakkab boʻladi. Murakkab 
fermentlarning molekulalari ikki komponentdan: oqsil va oqsil boʻlmagan - prostetik 
guruh komponentidan iborat. Prostetik guruh apofermentdan oson ajraladigan 
hollarda kofaktor yoki koferment deb ataladi. Uglevodlar, nukleotidlar, turli 
metallarning ionlari va boshqa birikmalar, vitaminlar hamda ularning hosilalari 
kofermentlar boʻlishi mumkin. Avitaminoz va gipovitaminozlarda koʻpgina ferment 
tizimining funksiyasi izdan chiqadi, bu butun organizm normal hayot faoliyatining 
buzilishiga sabab boʻladi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
212

---

Koʻpchilik fermentlar aʼzo va toʻqimalarda shu darajada kamki, qatto ularning 
absolyut miqdorini bilish qiyin. Shu sababli fermentlarning istalgan aʼzodagi 
miqdorini, ularning faolligiga qarab aniklanadi. fermentlarning faollik birligi uchun 
bir min.da maʼlum miqdordagi substratning oʻzgarishini katalizlashga ketgan 
fermentlar miqsori qabul qilingan. 
Fermentlarning taʼsir etishi bir qator omillarga, xususan, temperatura va muhit 
rN ga bogʻliq. F.ning taʼsir etish optimum trasi 38-60°, temperatura bundan yuqori 
boʻlsa, fermentlar odatda, denaturlanib oʻz faolligini yoʻqotadi. Pekin baʼzi 
fermentlar 100° issiqlikka ham chidaydi. Odam va issiq qonli qayvonlar fermenti 37-
38°da, yaʼni tana haroratida taʼsir koʻrsatadi. Fermentlar faolligining traga 
bogʻliqligidan tibbiyot amaliyotida, jumladan, jarrohlikda foydalaniladi. 
Koʻpchilik fermentlar neytral reaksiyada (rN- 7,0 da) faol boʻlib, kislotali va 
ishqorli muhitda ular oʻz faolligini yoʻqotadi. Kislotali muhitda faol boʻlgan pepsin 
va baʼzi toʻqima proteolitik fermentlar hamda ishqorli muhitda (rN - 8,0 da) faol 
boʻlgan tripsin bulardan mustasno. 
Fermentlar faolligiga turli moddalar kuchaytiruvchi (aktivatorlar) yoki 
toʻxtatuvchi tazyiq koʻrsatadi. Turli anorganik ionlar, xususan, turli xil metall ionlari 
fermentlar aktivatorlari hisoblanadi. Fermentlar faolligini susaytiruvchi birikmalar 
ingibitorlar fermentlar bilan qoʻshilib, fermentativ faollikni yoʻqotadigan kompleks 
hosil qiladi. 
Fermentlaring biosintezi genetik kod tomonidan nazorat etiladi. Ular ichki va 
tashqi omillar: mutatsiyalar, ionlovchi radiatsiya, ovkatlanish sharoiti va boshqa 
taʼsirida oʻzgarishi mumkin. Katalitik taʼsiri bir xil boʻlib, fizikkimyoviy xossasi 
bilan farqlanadigan fermentlar izofermentlar deyiladi [16-20]. Hujayrada fermentlar 
faolligini boshqarishda hujayra tarkibiy qismini tashkil etuvchi strukturalar - 
mitoxondriyalar, mikrosomalar va boshqa katta rol oʻynaydi. 
Enzimopatiya yoki fermentopatiya deb ataluvchi turli fermentlar tizimi 
funksiyalarining buzilishi kishida koʻpchilik kasalliklarning kelib chiqishiga sabab 
boʻladi.
Turli omillar tufayli fermentlarning optimal taʼsir etish sharoiti oʻzgarganda 
fermentlarning qondagi faolligi pasayishi kuzatilgan [21-22]. Uning bu xususiyatidan 
diagnostikada foydalaniladi. Fermentlaning qon zardobidagi faolligini aniqlash usuli 
keng qoʻllaniladi. Bu usul yordamida kasallikni boshlanish paytida aniqlash mumkin. 
Biologik jarayonlarning matematik modellari oddiy va xususiy hosilali 
differensial tenglamalar sistemalari orqali ifodalanadi. Bunda olinayotgan parametrlar 
o’rganilayotgan jarayonning xususiyatidan kelib chiqib tanlanadi. Tenglamalarning 
yechimlari orqali jarayonning istiqboldagi holati to’g’risida xulosa qilish mumkin. Bu 
esa biologlar uchun kelgusida sharoitni qanday tashkil qilish yoki unga qanday 
o’zgartirishlar kiritishlari to’g’risida aniq yo’l ko’rsatib beradi. Masalan populyasiya 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
213

---

jarayonlarining o’zgarishi haqida xulosa chiqarish mumkin bo’ladi [23-31]. Bu 
matematiklardan tenglamalarni sifatiy tahlil qilishni talab etadi.
Adabiyotlar ro’yxatida keltirilgan matematikaga oid ilmiy izlanishlarda biologik 
jarayonlarni ifodalovchi turli matematik modellar tahlil qilingan va biologik 
jarayonlarning istiqboli ko’rsatib o’tilgan. Masalan, populyasiya va turli fizik 
jarayonlar chiziqli bo’lmagan oddiy differensial tenglamalar sistemalari hamda 
chiziqli bo’lmagan xususiy hosilali differensial tenglamalar uchun turli chegaraviy 
masalalarni o’rganishga keltirilgan va yechimlari sifatiy tahlil qilingan.