Fe’lning zamon kategoriyasi

Hozirgi zamon
Hozirgi zamon shakllari – harakat va holatning nutq so`zlanib turgan paytda sodir bo`layotganligini bildiradi: Siz oliy o`quv yurtiga kirish uchun tayyorlanayapsiz.

Hosil bo`lishi: 1. ­-yap (­yotib) shaklini tuslash bilan hosil qilinadi: Juda chiroyli muomala qilyapsiz.(P.Qod.)

­2. -yotir/­ayotir shaklini tuslash bilan yasaladi: O`tib borayotir qanchalar kalom…(A.Orip.)

3. -moqda shaklini tuslash bilan yasaladi: Tong otmoqda, tong o`qlar otar... (R.Parfi)

Masalan: Qutidor qizining peshonasini ushladi:
— Ey-ha, Kumush, hali issig‘ing bor, — dedi. — O‘zingni teja qizim, o‘rningni qalin
qilib burkanib yot, terlasang yorisharsan, qizim. To‘ybeka, Kumushning choyini oqlab
ber-chi.
Oftob oyim erining so‘zini kuchlab tushdi:
— Issig‘i bor, yuzi ham qizarib bo‘rtib turibdir.
O‘zining ruhsiz tovushi bilan Oysha buvi ham gapka aralashdi
4. yot, tur, o`tir, yur ko`makchi fe’llari -(i)b shakli orqali tuslanib, hozirgi zamonni ifodalaydi: Mayin shamol esib turibdi. U do`stini kutib turibdi. Bola kitob o`qib o`tiribdi. Imtihonlarga tayyorlanib yuribmiz. Mushuk o`ljasini poylab yotibdi.

Hozirgi zamon shakli o`zaro ma’noviy emas, uslubiy qo`llanishi bilan farqlanadi. Hozirgi zomon shakllarining barchasi uchun xos bo`lgan muhim xususiyat ularning davomiyligi. Harakat o`tgan zamonda boshlanib, kelasi zamonda tugaydi. Shu sababli manbalarda bu zamon hozirgi zamon davom fe’li, ba’zan hozirgi kelasi zamon ham deb yuritiladi.

Hozirgi zamon fe’li ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytda bajarilgan yoki bajarilmaganini ifodalaydi.

Hozirgi zamon fe’li qo`shimcha modal ma’nolariga ko`ra 2 turga bo`linadi: 1) hozirgi-kelasi zamon fe’li, 2) hozirgi zamon davom fe’li.

Hozirgi-kelasi zamon fe’li nutq so`zlanib turgan paytda va undan keyin ro`y beradigan harakatni yoki doimiy harakatni ifodalaydi. Masalan: Bobur bu chigal tugunlarni o`zi echilmasligini sezadi (P.Qodirov). YOshlikda zahmat chekib, ilm o`rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan (Koshifiy).

Hozirgi-kelasi zamon fe’li sof fe’l negiziga –a, -y ravishdosh qo`shimchasini qo`shish va tuslash bilan hosil qilinadi:

Shaxs

Son

Birlik

Ko`plik

Misol

Zamon ko`rsat-kichi

Shaxs-son qo`shim-chasi

Misol

Zamon ko`rsat-kichi

SHaxs-son qo`shim-chasi

I shaxs

o`qiyman, boraman

-y,

-a

-man

o`qiymiz, boramiz

-y,

-a

-k

II shaxs

o`qiysan, borasan

-y,

-a

-san

o`qiysiz, borasiz

-y,

-a

-ngiz

III shaxs

o`qiydi, boradi

-y,

-a

-di

o`qiydilar, boradilar

-y,

-a

-di(-lar)

Hozirgi zamon davom fe’li ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytda aniq davom etayotganini bildiradi: Mustaqillikka erishganimizdan so`ng xalqimizning o`z yurti, dili, tarixini bilishga qiziqish ortib bormoqda (I.Karimov).

SHaxs

Son

Birlik

Ko`plik

Misol

Zamon ko`rsat-kichi

SHaxs-son qo`shim-chasi

Misol

Zamon ko`rsat-kichi

SHaxs-son qo`shim-chasi

I shaxs

o`qiyapman, o`qimoqdaman, o`qiyotibman

-yap,

-moqda,

-yotib

-man

o`qiyapmiz, o`qimoqdamiz, o`qiyotibmiz

-yap,

-moqda,

-yotib

-miz

II shaxs

o`qiyapsan, o`qimoqdasan, o`qiyotibsan

-yap,

-moqda,

-yotib

-san

o`qiyapsiz, o`qimoqdasiz, o`qiyotibsiz

-yap,

-moqda,

-yotib

-siz

III shaxs

o`qiyapti, o`qimoqda, o`qiyotibdi

-yap,

-moqda,

-yotib

-ti

-

-di

o`qiyaptilar, o`qimoqdalar, o`qiyotibdilar

-yap,

-moqda,

-yotib

-ti(-lar)

-

-di(-lar)