Fe’llarning munosabat shakllari boʻyicha mashq va topshiriqlar

Topshiriq:

• 
  Oʻzbek xalq maqollarini oʻqing, mazmunini izohlang;
  
• 
  Maqollarni aratib koʻrsatilgan qoshimchalarsiz ayting, shunday holda uning mazmunini toʻla ochib berish mumkin deya olasizmi?
  
• 
  Ajratib koʻrsatilgan qoʻshimchalar gapni shakllantirishda qanday vazifa bajarayotganiga e’tibor qarating;
  
• 
  Ajratib koʻrsatilgan qoʻshimchalarni quyida berigan toifalash jadvali asosida guruhlashga urinib koʻring.
  
• 
  Maqollarda uchragan quyidagi soʻzlarning ma’nosini izohli lugʻatdan foydalanib izohlang, daftaringizga yozing va yodda saqlang: argʻamchi, nor, boʻrk, kengashmoq, yoʻldosh.
  

1. 
   Ayiqdan qoʻrqqan oʻrmonga kirmas.
   
2. 
   Odob oltindan qimmat.
   
3. 
   Argʻamchiga qil quvvat.
   
4. 
   Qatorda noring boʻlsa, yuking yerda qolmaydi.
   
5. 
   Odob bozorda sotilmas.
   
6. 
   Boshda aql boʻlmasa, aqlga zoʻr keladi.
   
7. 
   Kishining xulqi uning chiroyidir.
   
8. 
   Chinordek boʻying boʻlguncha, tumordek aqling boʻlsin.
   
9. 
   Dangasaga bulut soyasi ham yuk boʻladi.
   
10. 
    Boshing omon boʻlsa, boʻrk topilar.
    
11. 
    Kengashganga keng dunyo, talashganga tor dunyo.
    
12. 
    Yoʻlga chiqsang yoʻldoshing boʻlsin.
    
13. 
    Kimki boʻlsa dilozor, undan el-u yurt bezor.
    
14. 
    Odobning boshi til.
    
15. 
    Nimani eksang, shuni oʻrasan.
    
16. 
    Odob oltindan qimmat.
    
17. 
    Odamning qoʻli ‒ gul, choʻlni boʻston qiladi.
    
18. 
    Sogʻliging boyligingdir.
    
19. 
    Vaqting ketdi ‒ naqding ketdi.
    
20. 
    Bilimi bor qanotli qushdir.
    

Sintaktik shakl yasovchilar
Otlardagi egalik qoʻshimchasi	Otlardagi kelishik qoʻshimchasi	Fe’llardagi shaxs-son qoʻshimchasi	Fe’llardagi mayl qoʻshimchasi	Fe’llardagi zamon qoʻshimchasi
…	…	…	…	…

Sintaktik shakl yasovchi qoʻshimchalar haqidagi mukammal bilimlarni oʻquvchi bir soatlik darsda emas, balki u bilan aloqador boʻlgan fe’l va ot soʻz turkumi doirasidagi darslarda mukammalroq egallaydi. Jumladan, fe’lga xos munosabat shakllari haqidagi lingvistik bilimlar 6-sinf, otga xos munosabat shakllari haqidagisi esa 7-sinf ona tili darslarida izchillik asosida beriladi. Ayni oʻrinda fe’lga xos boʻlgan munosabat shakllariga moʻljallangan mashq va topshiriqlar xususida soʻz yuritmoqchimiz.
10-sinf ona tili darsligida “Zamon qo’shimchalari uslubiyati” mavzusi berilgan. Ayni mavzu yuzasidan biz tavsiya etmoqchi boʻlgan topshiriq eshitib oʻrganuvchi (audial) oʻquvchilar uchun ancha qulay. Mavzuning mazmunini tushunib yetishda ularning amalda eshitib bajargan ishlari ancha samarali boʻladi. Bunda biz Alisher Navoiyning “Lison ut tayr” dostonidan olingan “Koʻlar va fillar” hikoyatining ovozli yozuvdagi (audio) shaklidan foydalanishni maqsad qildik. Bu oʻrinda oʻqituvchi hikoyat matnidan foydalanib, ovozli yozuvni oʻzi ham tayyorlashi mumkin boʻladi. Hikoyatning ovozli yozuvi oʻquvchilarga eshittirilgach, topshiriqlar quyidagidek berilishi koʻzda tutilgan:
1-topshiriq. Hikoyatni tinglang va uning mazmunini daftarga yozing. Matndan oʻtgan zamondagi fe’llarni toping, oʻtgan zamonni ifodalashda qaysi fe’l shakllaridan foydalanganingizni ayting. Hikoyani tinglab undan qanday xulosalar oldingiz, fikringizni bayon eting.