|
II. Asosiy qism
2.1.Fe'l so'z turkumi haqida umumiy ma'lumot.
Fe'l nisbatlari
Bajaruvchining harakat va holat jarayoniga qay darajada ishtirok etishini bildiruvchi fe'l shakllari nisbat shakllari sanaladi. Fe'ldan anglashilgan harakat- holat bilan shu harakatni yuzaga chiqaruvchi shaxs o'rtasida munosabatni ifodalovchi ifodalovchi fe'l shakllariga nisbat shakllari deyiladi.
Shunga ko'ra fe'llar 5 ta nisbatga bo'linadi:1) aniq nisbat; 2) o'zlik nisbat; 3) orttirma nisbat ;4) majhul nisbat; 5) birgalik nisbat.
Nisbat shakllari fe'llning asos qismidan keyin qo'shiladi.
Aniq yoki bosh nisbat
Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs tomonidan bajarilishi ni bildiradi. Qo'shimchasi mavjud emas:ishladi, o'qidi.
O'zlik nisbati
Bajaruvchining o'zi ustida amalga oshadigan harakat yoki holatni ifodalaydigan fe'l shakli o'zlik nisbati deyiladi.
O'zlik nisbatida harakatni bajaruvchini shaxs bilan harakat tushgan obyekt birlashgan holda boʻladi. Masalan:Mashina o'z joyidan qo'zg'aldi..Gul ochildi.
O'zlik nisbati shakli asosga -(i)n, -(i)l qo'shimcha larini qo'shish bilan hosil boʻladi: unli bilan tugagan fe'l asosiga o'zlik nisbatining - n, - l, undosh bilan tugagan fe'l asosiga esa-in yoki -il qo'shimchalari qo'shiladi: Halima juda ozoda kiyinadi.
Odatlanmoq,jonlanmoq, harakatlanmoq seskanmoq, faxrlanmoq, zavqlanmoq, otlanmoq, afsuslanmoq kabi so'zlarda -n o'zlik nisbat qo'shimchasi bordek tuyulsa-da, ular qo'shimcha tarkibida yaxlitlanib qolgan, shuning uchun o'zlik nisbatiga kirmaydi, balki aniq nisbatga kiradi.
Majhul nisbat
"Majhul" so'zi " nomaʼlum ", " noaniq "degan ma'nolarni bildiradi. Bajaruvchisi noma'lum boʻlgan harakat yoki holatni ifodalovchi fe'l shakli Majhul nisbat deyiladi :Maktabini muzeyi Yangi eksponatlar bilan boyitildi. ( kim tomonidan boyitilganligi aniq emas).
Majhul nisbat fe'l kim tomonidan?, nima tomonidan? so'roqlarga javob bo'ladi : xat yozildi ( kim tomonidan?).
Majhul nisbat shakli unli bilan tugagan fe'l asosiga - n, - l. undosh bilan tugagan fe'l asosiga -in, - il, qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil qilinadi. : Soch taraldi.
O'zlik hamda majhul nisbat shakllari aynan bir xil, lekin ular harakat yoki holatning bajaruvchisi nuqtai nazaridan farq qiladi. O'zlik nisbatida harakat- holat bajaruvchining o'z ustida amalga oshadi, majhul nisbatda esa bajaruvchi nomaʼlum bo'ladi. Masalan: Gulnoza kiyindi. (O'zlik nisbat). Kiyim chiroyli qilib kiyildi.( majhul nisbat).
Orttirma nisbat
Fe'l o'zagidan ifodalangan harakatga da'vat qilingan shaxs ma'nosini anglatadi. Orttirma nisbat shakllari: -t, -dir, tir, -,giz, - kuz, -g'iz, -qiz, -gaz, -kaz, -ir, -iz, -ar qo'shimchalari kiradi. Ular quyidagicha qo'shiladi.
Ba'zan fe'l asosiga orttirma nisbat hosil qiluvchi birdan ortiq qo'shimchalar qo'shilishi mumkin. O'qit—o'qittir..
Fe'l larning orttirma nisbat o'zlik va birgalik nisbatdagi fe'llardan ham hosil qilinishi mumkin. :yuvin+ tir =yuvintir.
Orttirma nisbatdagi fe'llardan birgalik va majhul nisbatdagi fe'llar hosil qilinishi mumkin: isitildi(majhul), yozdirishdi (birgalik).
Orttirma nisbat qo'shimchalari o'timsiz fe'lni o'timliga aylantiradi., aynan shunga ko'ra orttirma nisbat va o'zlik nisbat qo'shimchalari o'zaro zidlanadi.. Masalan, (daftarga) yozildi—(daftarni) yozdiradi.
Birgalik nisbat
Fe'l o'zagidan ifodalangan harakatning bir necha shaxs tomonidan bajarilgaini ifodalaydi. Birgalik nisbat shakli unli bilan tugagan fe'l asosiga -sh, undosh bilan tugagan fe'l tugagan asosiga esa -ish qo'shimchasini qo'shish orqali hosil boʻladi : ishlashdi, kelishdi. Gaplashishdi.
Ba'zan birgalik nisbat qo'shimchasi fe'l yasovchi -la qo'shimchasi bilan yaxlitlanib, bir butunlikni hosil qiladi va murakkab qo'shimcha -lash qo'shimchasiga aylanadi, bunday holda fe'llar birgalik nisbatda emas, aniq nisbatda boʻladi. Masalan: gaplashmoq, bahslashmoq, hazillashmoq, tezlashmoq. Va boshqalar.
Bunda biz -lash murakkab qo'shimcha bo'lganini -la va -sh qo'shimchlarga ajratish orqali bilib olishimiz mumkin, ajratganimizda -la o'zi birga birikkan asos bilan birga ma'no anglatsa -lash murakkab qo'shimcha sanalmaydi va birgalik nisbatida keladi, ma'no anglatmasa -lash murakkab qo'shimcha sanaladi va aniq nisbatda keladi: Choyxonani ta'mirlashdi,. (ta'mir+la+sh)..
AGAR NISBAT QO'SHIMCHLARI FE'L ASOSIGA BIRDAN ORTIQ QO'SHILGANDA, ASOSGA QO'SHILGAN OXIRGI NISBAT SHAKLIGA QARAB QAYSI NISBATDA LIGI ANIQLANADI. Kiyin turildi( majhul nisbatda ).Keltirishdi (birgalik).
FE'LNNING VAZIFA SHAKLLARI.
Fe'llar gapda boshqa so'zlar bilan bog'lanib, kesim, ega , to'ldiruvchi, hol, aniqlovchi vazifasida kelishi mumkin. Buning uchun fe'l maxsus shakllarga ega boʻladi. Turli gap bo'laklari vazifasida kelishi uchun xoslangan fe'l shakllari fe'lning vazifa shakllari sanaladi
Fe'l larning to'rta vazifa shakllari mavjud:
1) sof fe'l shakli—kesim vazifasida;
2) harakat nomi shakli--ega, to'ldiruvchi vazifasida ;
3) sifatdosh shakli—aniqlovchi vazifasida;
4) ravishdosh shakli— hol vazifasida keladi.
Sof fe'l
Sof fe'l gap ichida fe'l-kesim vazifasini bajaradigan fe'l shaklidir. Sof fe'llar fe'lga xos boʻlgan barcha xususiyatga, ya'ni bo'lishli-bo'lishsizlik, o'timli-o'timsizlik nisbat, zamon, shaxs-son, mayl xususiyatlariga ega.:Men boraman. Bo'lishli, o'timsiz, aniq nisbatda, kelasi zamon, 1-shaxs, birlikda, xabar mayli, gapda fe'l-kesim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
