Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
1. O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 10-apreldagi “Yo‘l harakati 
xavfsizligi to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va 
qo‘shimchalar kiritish haqida” gi Qonuni 2013-y.15-son 
2. 
N.Allayarov 
Transport 
vositalaridan 
foydalanish 
xavfsizligini 
ta’minlashda ma’muriy amaliyot: O‘quv qo‘llanma .IIV Akademiyasi 2014-y
 
* * * 

---

76 
SUV OMBORLARIDA YUZAGA KELADIGAN FAVQULODDA 
VAZIYATLARNI OLDINI OLISH CHORA TADBIRLARI
A.T.Ergashov, O.U.Yalgashev, J.J.Po’latov 
 
(O’zbekiston Respublikasi Akademiyasi ) 
 
 
uv omborlarini doimiy ishchi holatida ushlab turish muammosi – suv 
ombori majmuasidagi inshootlar va jihozlardan xavfsiz foydalanishi 
va 
suv 
ombori 
zahirasidagi 
suvdan 
samarali 
foydalanish 
muammolaridir. Chunki har bir suv ombori o’ziga yarasha potensial xavfli ob’yekt 
hisoblanadi. Suv omborlari yuqori be’fidagi suv hajmi katta bosim, yani potensial 
energiyaga ega bo’lib, biror sababga ko’ra boshqarilmaydigan darajada pastki 
be’fga o’tsa, pastki hududda katta talofatlarga olib kelishi umuman katta iqtisodiy 
zarar keltirishi mumkin. Kuchli jala yog’ishi vaqtida agarda suv ombori maksimal 
to’ldirilgan bo’lsa, suv omboridagi suv sathi ko’tarilib ketishini oldini olish 
maqsadida uni tezda bo’shatish va suv omboriga xavf tug’dirmaydigan suv 
miqdoriga olib keltirish choralarini ko’rish lozim.
Yuqorida keltirilgan fikrga teskari bo’lgan holatlar ham uchrab turadi, ya’ni 
suv omborining toshib ketishidan cho’chib, toshqin arafasida me’yoridan ortiq 
suvni chiqarib tashlaydigan va natijada suv omborida yig’ilishi mumkin bo’lgan
maksimal suv hajmiga erisholmay qoladilar. Shunday qilib, suv omborining toshib 
ketishiga yo’l qo’ymaslik, toshqin vaqtida keraksi suv miqdorini inshootlar va
pastki be’f uchun behatar o’tkazish, kelgan suvni imkoni boricha ko’p yig’ib 
olishiga uzulishiga qarshi chiziq va uning tarkibiy qismi bo’lgan to’ldirishni 
chegaralash chizig’i tuziladi. Suv omborining toshib ketishi, toshqin avjiga chiqish 
arafasida undagi suv sathi suv omborini to’ldirishni chegaralsh chizig’ining 
belgisidan oshib ketganida sodir bo’lishi mumkin. 
Suv omborining toshib ketishiga yo’l qo’ymaslik undagi suv sathining 
belgisini yil boshidan kuzatib, uni suv omborini to’ldirishni chegaralash 
chizig’ining belgisi bilan taqoslab olib borishi kerak. Ushbu taqqoslashni yil 
boshida kamida har oyning oxirida bir martta, har o’n kunlikning oxirida, toshqin 
avjiga chiqqanda esa har kuniga amalga oshirishi lozim. Suv omborida suv 
sathining suv omborini to’ldirishini chegaralash chegaralash belgisidan yuqori 
bo’lishi mumkin emas. 
Agar u yuqori bo’lsa, undagi suv sathi suv omborini to’ldirishni chegaralash 
chizig’igacha to’ldirishi zarur. Shuning uchun suv ombori inshootlarini ishlatuvchi 
xodimlar birinchi galda asosiy vazifasi – ularning xavfsizligini ta’minlash 
masalasidir.
Buning uchun suv ombori, uning inshoot va jihozlarini texnik ishlatish 
jarayonida ularning ish qobilyatini ta’minlash handa sodir bo’lishi mumkin bo’lgan 
avariya holatlarini oldini olish uchun quydagi eng asosiy vazifalarni bajarishi 
kerak. Inshootlar ulardagi mexanik va elektr jihozlar texnik holatini har kuni 
vizuval kuzatib borish va yo’riqnoma belgilangan tartibda nazorat o’lchov ishlarini 
S 

---

77 
amalga oshirish. Kuzatuv natijasida zudlik bilan qo’llanmada belgilangan 
dasturlar asosida qayta ishlab, tahlil qilish asosida inshootning ish holati bo’yicha 
xulosa chiqarish, bajarilgan ishlar bo’yicha ma’lumotlarni tegishli jurnallarga qayd 
qilish va kompyuter xotirasiga kiritish. Inshoot va jihozlarning joriy ta’mirlash 
ishlarini rejalashtirish, to’liq va rejali ta’mirlash ishlariga aniqliklar kiritish va 
ularni o’z vaqtida talab darajasida bajarishni tashkillashtirish.
Zahira va kerakli qurilish materiallari, extiyot qismlar asbob-uskunalar, 
nazorat o’lchov apparatlari, elektr energiya manbai ishga yaroqli holda bo’lishini
ta’minlash va ularni o’z vaqtida butlab turishni amalga oshirish. 
Inshootlarni texnik ishlatishni takomillashtirib borish, fan-texnika yangiliklarini, 
ilg’or tajribalarini o’rganish va ishlab chiqishga tadbiq etib borish, kompyuter 
texnalogiyalarining qo’llanish doirasini kengaytirib borish. 
Xodimlarni malakanni oshirish bilan doimiy ravishda shug’ullanish, ilmiy-
amaliy seminarlarda ishtirok etish yoki o’zida tashkil etish, tegishli mutaxasislarni 
taklif etish. Ish joylarida kerakli loyiha va hujjatlarni,texnik adabiyotlar, 
yo’riqnoma qo’llanmalarning doimo bo’lishini va saqlanishini ta’minlash. 
Favqulodda holatlarda hodimlarning harakat sxemasini tuzish. 
Ushbu tadbirlarni sharoit taqozosi bilan emas, balki ilmiy asoslangan holda 
doimiy aynan kuzatishlar natijalar asosida rejalshtirib olib borishi kerak. Bunda 
inshoot va jihozlarning texnik holati haqida ma’lumot qancha ko’p va uzoq 
muddatli bo’lsa, sodir bo’lishi mumkin bo’lgan avariya holatlarini bashoratlash 
hisoblari shunga aniq bo’ladi va suv ombori eksplutatsiyasi ishonchliligi ortib 
boradi. Favqulodda holatlarda inshootlarning ishlashi va kuchli jala yog’ishi 
vatida suvlarni o’tkazishiga tayyorgarlik ishlari aniq tadbirlar rejasi asosida amalga 
oshiriladi. Tadbirlar rejasi yog’inlar miqdori, toshqinning harakteri, vaqti, ko’lami 
bo’yicha oldindan ma’lumotlarga asoslanga holda amalga oshirilmoqda. 
Tayyorgarlik davrida bojarilishui lozim bo’lgan ishlar:
- inshootlarni ta’mirlash ishlarini bajarilishi; 
- avariya uchun materiallar zahirasini tekshirishi; 
- transport va avariya texnika vositalari hamda uskunalatrni shay holatda
keltirish; 
- suv ombori boshlig’i bilan doimiy aloqada bo’lishi; 
- xavfli joylarni tunda yoritishini tashkil qilishi; 
- muxandis-texnik xodimlar navbatchiligini tashkil qilishi; 
Toshqin suvlari tugaganidan so’ng inshootlarning barcha buzilishlar joylarini 
aniqlash, tazalash va ta’mirlash-tiklash ishlarini olib borilishi. 
Ta’mirlash-tiklash ishlari o’tkazilayotgan hududlar vaqtinchalik chegaralanib 
to’sib qoyilishi. 
Toshqin suvlarini o’tkazilish davrida suv omborlarining yuqori va quyi befidagi 
suv sathi, inshootdan o’tayotgan suv miqdori va to’g’onning holati kechayu-
kunduz to’xtovsiz kuzatib borilmoqda.
Bunda quydagi holatlarga asosiy e’tibor qaratilmoqada: 
-
cho’kish yoki boshqa ko’rinishdagi deformatsiyalar; 
-
yoriqlarning paydo bo’lishi; 
-
qoplamalarning buzilishi; 

---

78 
-
qiyaliklarning o’pirilishi va qirg’oqlarning buzilishini; 
-
inshootlar asosida va uni aylanib o’tayotgan filtiratsiyani loyihadagi bilan 
taqqoslanganligi; 
-
suv chiqarish inshooti hududida loyqa chiqindilarning to’planishi; 
-
Suv sathining me’yor darajada ekanligini; 
Kuchli yog’ingarchiliklar sababli toshqin kuzatilishi mumkin bo’lgan davr 
tugaganidan so’ng inshootlar holatini ko’zdan kechirishni. Nosozliklar 
aniqlanadigan bo’lsa qayta ta’mirlash-tiklash ishlari grafigini tuzilishi va shu grafik 
asosida ta’mirlash ishlarini olib borishini ta’minlashi lozim. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib shunday xulosaga kelishimiz mumkin. Suv 
omborlari qurilishi daryoning gidrologik rejimini o‘zgarishi bilan bir qatorda yer 
osti suvlari rejimiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi va bu esa yer osti suv 
sathlarining ko‘tarilishiga va ma’lum darajada o‘pirilish jarayonlariga ta’sir 
ko‘rsatmoqdaligini ko’rishimiz mumkin.