Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

τ
, 
daqiqa
0
n
5÷10
10÷15
15÷20
. . . 
1-rasm. Yong‘in sharoitida xavf va 
zararlarning vaqtga bog‘liqligi. 
 
2-rasm. Yong‘in bilan bog‘liq 
vaziyatlarda amalga oshiriladigan 
ishlar samaradorligining vaqtga 
bog‘liqligi.

---

39 
39 
Shunday ekan, har qanday sharoitlarda yang‘inlarni erta aniqlash, va 
ularni o‘chirish yuqori samaradorlik beradi. Buning uchun yong‘inlar 
sharoitida vujudga keladigan yong‘inning xavfli omillari va ularning 
ko‘rinishini aniqlash muhim vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. 
Bugungi kunda issiqlik, tutun, alanga va qo‘lda ishga tushiriladigan 
yong‘in xabarlovchilari amaliy tarzda keng qo‘llanib kelinmoqda. Ushbu 
xabarlovchilarning 
obyektlarda 
qo‘llanilishi 
yong‘inlardagi 
vaqt 
ko‘rsatkichlarini qisqartirish va samaradorlik ko‘rsatkichlarini oshirish 
imkonini beradi. Yong‘indan xabarlash tizimlarini qo‘llashda quyidagi 
umumiy talablarning bajarilishi talab etiladi.
Yong‘in xabarlovchilari himoya qilinayotgan xonada yong‘in o‘chog‘ini 
ishonchli ravishda aniqlanishini ta’minlashi lozim. Buning uchun yong‘in 
xabarlovchisini tanlash jarayonida tahmin qilinayotgan yong‘inning harakteri 
va uning kuzatiluvchi omillari; haroratning o‘sishi, tutun konsentratsiyasi, 
xonaning turli nuqtalarida yorug‘lik nurlanishini inobatga olish kerak. 
Yonuvchan mahsulotlarning turi va miqdoriga bog‘liq ravishda yuqoridagi 
aniqlanayotgan omillardan biri yoki bir nechtasi ustun turishi mumkin.
Yong‘inning boshlang‘ich jarayonida ko‘p hollarda tutun ajralishi 
kuzatiladi, shuning uchun tutun xabarlovchilarini qo‘llash maqsadga muvofiq. 
Bu turdagi xabarlovchilarni tanlashda, tutun zarrachalari turli rang va 
o‘lchamda bo‘lganligi tufayli, radioizotopli va optik-elektron xabarlovchilari 
har xil sezgirlikka egaligi hisobga olinishi lozim.
Yong‘in jarayonida qisqa vaqt ichida ochiq alanga paydo bo‘lish 
ehtimoli bo‘lsa, alanga xabarlovchilarini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 
Issiqlik xabarlovchilari, avvalambor, yonish jarayonida yong‘in o‘chog‘idan 
jadal ravishda ko‘p miqdorda issiqlik ajralib chiqqanda qo‘llanishi lozim. 

2, 
28-b

Yuqoridagi tushunchalardan kelib chiqqan holda, qo‘llaniladigan 
xabarlovchilarning turidan qat’iy nazar, yong‘inni aniqlash vaqti yong‘indagi 
kritik vaqtgacha (xonada mavjub bo‘lgan modda va materiallarning ommaviy 
alangalanishiga olib kelgunga qadar sarflanadigan vaqt) bo‘lishi talab etiladi. 
Bugungi kunda sodir bo‘layotgan yong‘inlar statistikasi asoslanib aytishimiz 
mumkinki O‘zbekiston Respublikasi hududida sodir bo‘ladigan yong‘inlar 
sonining 70 foizidan ko‘prog‘i aholi yashash uylariga to‘g‘ri keladi. Demak, 
jismoniy shaxslarning mol-mulkiga yong‘in ta’sirida yetkazilayotgan moddiy 
zararlar miqdorini kamaytirish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri 
ekanligi statistik ma’lumotlardan ko‘rinib turibdi. 

---

40 
3-rasm. Avtomatik yong‘inga qarshi himoya tizimining
funksionallashtirilgan grafik modeli
. 
t
kr. 
t
ost.
–kritik va chegaraviy (boshlang‘ich ishga tushish) harorati; 
ost

 - AYoXning ishga 
tushish chegarasiga yetib borish vaqti; 
aniq

–yong‘inni aniqlash vaqti; 
kr

–haroratning kritik 
holatga yetish vaqti; 
in

–yong‘in xabarlovchisining inersionligi (ishga tushish vaqti);
Y
J
.

–jangovar yoyilish vaqti; 
borish

–yong‘in joyiga yetib borish vaqti. 
Ushbu masalalarni hal etishda “Xavfsiz shahar”, “Xavfsiz xonadon” hamda, 
“Aqlli shahar”, “Aqlli xonadon” kabi konsepsiyalar asosida avtomatlahtirilgan 
nazorat va himoya tizimlarini birlashtirgan holda umumiy nazorat tizimi sifatida 
joriy etish eng samarali yechimlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Buning uchun 
yong‘in signalizatsiyasi, avtomatik yong‘in o‘chirish qurilmalari, yong‘indan 
xabarlash va evakuatsiyani boshqarish tizimi, videokuzatuv, perimetrik 
signalizatsiya, qo‘rilash signalizatsiyasi va shu kabi tizimlarni umumiy boshqaruv 
markaziga biriktirish talab etiladi. Bu orqali esa, nazorat va himoya yo‘nalishidagi 
samaradorlik ko‘rsatkichlarini sezilarli darajada ortishiga, vujudga kelgan salbiy 
holatlarga barham berish va ularning oqibatlarini yumshatish uchun qarorlar qabul 
qilish vaqtini kamaytirish imkoniyati vujudga keladi. Bu orqali esa aholi 
xavfsizligining yuqori darajada ta’minlanishi, hamda Favqulodda vaziyatlar 
vazirligi, Milliy Gvardiya hamda boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlar 
tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarning hayoti va so‘lig‘i hamda ularning mol-
mulklarini himoyalash yo‘nalishidagi faoliyat samaradorligini oshirish imkonini 
beradi.