361
biladilar;bu narsa
suyuq va issiq, yoki murakkab, o`rtacha
modda borligiga yoki xom
balg’am borligiga dalil bo`ladi. Moddaning jinsini og’irlikning holidan ham
biladilar: birdaniga ko`p to`planishi mumkin bo`lgan suyuq moddalarda og’irlik
ko`proq seziladi; ko`p vaqtlarda moddaning jinsi siydik va unga g’alaba qilgan
narsadan va axlatdan bilinadi: ulardagi qolib narsa safroli moddami yoki shilliqlimi
va ularning rangi qanday yonbosh og’rig’i va irqunnasoda axlatda shilliqli narsa
ko`p bo`ladi. Moddaning jinsini goho kasalning yoshidan, odatidan, yeyiladigan va
ichiladigan narsalar, badantarbiya va harakatsizlik xususida oldindan qilib kelgan
tadbiridan yoki bularning teskarisidan, shuningdek butun badan mizojining
ishtirokidan bilinadi. Qon moddasini og’riq o`rnining qizilligidan bilinadi, modda
chuqur o`rnashgan hol bundan mustasnodir. Buni yana qattiq taranglik, bosganda
qarshilik, lo`qillash, og’irlik, oldin ishlatilgan tadbir va qon mizojli badanning
ma`lum belgilaridan bilinadi; bu xil badan ba`zan yo`g’on, etli va yog’li bo`ladi.
Qonli irqunnasoda og’riq uzunasiga bir xilda cho`zilgan bo`ladi; uni tomirdan qon
olish darhol to`xtatadi.
Moddaning safroviy ekanligiga illat; qichiq, og’rig’i oz bo`lishi bilan birga
ushlovchiga seziladigan qattiq harorat, taranglik va qizillikning ozligi, og’riqning
teri sirtiga moyil bo`lishi, sovuqdan qattiq rohatlanish, ilgarida qo`llanilgan tadbir va
safroli badan holida biz aytgan boshqa belgilar dalil bo`ladi.
Balg’am moddasini tusning o`zgarmasligi yoki qo`rg’oshin rangiga o`xshab
o`zgarishidan bilinadi. Bunda alangalanish kam bo`lib, og’riq doimiy bo`ladi, qon va
uning belgilari bo`lmaydi va og’riq eniga qarab kuchli tarqaladi. Kasalning badani
yo`g’on bo`lsa ham, etli bo`lmasdan yog’li bo`ladi. Bu xil mizoj uchun yuqorida
aytilgan ma`lum belgilar ham dalil bo`ladi.
Moddaning savdodan ekanligini ko`rsatuvchi belgilar og’riqning yashirinligi,
taranglikning kamligi, davolashdan kam foydalanish va og’riq joydagi terining
qovjirab, unda ko`pchish va yaltirashning bo`lmasligi va ko`pincha, xira rangda
362
bo`lishidan iboratdir. Bunga yana kasal kishining mizoji, talog’ining holi, haddan
tashqari ishtaha, oldin o`tgan tadbirlar va savdolik mizojning oldin ko`rsatib
o`tganimiz boshqa belgilari ham dalil bo`ladi.
Yiringli moddani qattiq issiqlikdan bilinadi, bunda yana quyidagilar ham birga
bo`ladi: qichimadek bir narsa, qizdirish xususiyati bo`lgan har bir narsadan qattiq
zararlanish, sovutishi bilan birga bir oz burishtirish xususiyati bo`lgan narsalardan
kuchli foydalanish.
Yel moddasidan bo`lsa- uni og’irliksiz qattiq tortilish, og’riqning ko`chib
yurishi va yellarni tug’diruvchi tadbirlardan bilinadi.
Aralash moddalardan bo`lsa- ularning belgisi shulardan iboratki, ularda issiqlik
va sovuqlik narsalar bilan davolash kam foyda beradi, davolanishlardan foydalanish
vaqtlari turlicha bo`ladi, ya`ni bir vaqtda bir davodan va ikkinchi vaqtda unga zid
davodan foydalanadi. Bunday hol, ko`pincha, issiq mizojli va o`t tabiatli kishilarda
balg’am va xom balg’am tug’diradigan ho`llovchi va sovutuvchi narsalar iste`mol
qilganda va ular to`la qorin bilan kuchli harakat qilganlarida yuz beradi. Bunda ikki
xilt aralashib, bulardan quyug’i latif qonli va o`tli xiltlar yetakchiligi bilan
bo`g’inlarga haydaladi. Bu kishilar, ko`pincha, katta qo`llar bilan muloyim ezishdan
foydalanib, ularning og’riqlari qoladi. Chunki buning natijasida xom xilt yetilib
taraladi. Ularga yana harorati mo`tadil ishqalanadigan narsalar, shuningdek tinchlik
foyda qiladi, chunki harakat yetilishga mone bo`ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: