Farmon Ergashovich Nurboeyv, Shahlo Shavkatovna Tillоeva, Dilbar Baxriddinovna Raxmatova

Yurakni davolashning umumiy qoidalari 
Ammo  bu  yerda  faqat  tib  kitoblarida  aytilishi  kerak  bo`lgan  qoidalarga  amal 
qilib  o’tamiz:  yurak  boshqaruvchi  a`zo  va  hamma  boshqaruvchi  a`zolarning  eng 
birinchisi  va  eng  muhimi  bo`lgani  uchun  uni  dorilar  bilan  davolashdagi  dadillik, 
yurak xiltini bo’shatmoqchi bo`lsak ham yoki mizojini almashtirmoqchi bo`lsak ham  
ehtiyotlik bilan ish olib borish kerak. 
 Tomirlardan  qon  olib  bo’shatishga  kelsak,  biz  u  bilan  davolashga 
kirishganimizda  tozalovchi  boshqa  tadbirlar  bilan  qo’shib  qilishga  ehtiyoj 
sezmaymiz, balki bizga ko`proq lozim bo`ladigan narsa unday bo’shatishni haddan 
tashqari  qo’llab,  kasalning  quvvatini  tushirib  yubormaslik  va  agar  quvvat  ozgina 
susayib yurakning sovuq yoki issiq mizoji sababli kuchsizlanganda uni ko’taruvchi 
narsalar bilan kuchaytirish lozimdir.  

---

274 
 
Bu  faqatgina  qon  olishgagina  tegishli  emas,  balki  qon  olishda  garchi  qattiqroq 
ehtiyot qilinsa ham, boshqa hamma bo’shatish tadbirlariga ham tegishlidir.  
   Qon olishdan boshqa tadbirlarni ishlatishga ehtiyoj qolmasligining sababi qon 
olishning  yurakka  borib  to’shadigan  dori  bilan  bo’lmasligidadir;  shu    bilan  birga 
yurakda bo`ladigan toliqishlarning ko`pi qon va bug’dan bo`lib, tomirdan qon olish 
har ikkalasining ham zararini qaytaradi.  
Agar to’liqlik qondan bo`lsa, o’ng bosliqdan, bug’dan bo`lsa, so’l  boslikdan qon 
olinadi. 
Dorilar bilan bo`ladigan bo’shatishlarga kelsak, bunda yuqorida aytilgan tadbirga 
boshqa  tadbirlarni  ham  qo’shish  kerak,  chunki  bo’shatuvchi  dorilarning  ko`pi 
badanga qarama-qarshi bo`lganidan, ularni yurak dorilari bilan birgalashtirish kerak, 
yurak dorilari esa o’z xossalari bilan yurakka quvvat beradigan dorilardir.  
Yurak  xiltini  bo’shatishda  ishlatiladigan  dorilarga  yurakka  munosib  bo`lgan 
taryoqlik  va  bodzahrlik  dorilar  aralashtiriladi.  O’sha  dorilarning  ko`pi,  hatto  juda 
ko`pchiligi,  boshqa  tomondan  ham  foyda  yetkazadi:  ular  bo’shatuvchi  dorilarni 
yurakka o’tkazadi va yurakdan boshqaga o’tishdan qaytaradi. 
Yurak  mizojini  almashtirishda  sovuq,  yo  issiq,  yo  ho’l,  yoki  quruq  mizojga 
almashtirish  tadbiri  ishlatiladi.  Sovuq  mizojni  almashtirmoqchi  bo`lsak,  issiqlik 
dorilarni  yurak  issiqlik  dorilari  bilan  aralashtirib  ishlatamiz;  shu    bilan  birga  shu  
dorilarning yurak xiltini qattiq qo’zgatib yubormasligi ko’zda tutiladi, aks holda xilt 
yurak  tanasini  yel  yoki  shish  paydo  qiluvchi  modda  va  boshqa  narsalar  bilan 
tortishtiradi.  
Issiq  mizojni  almashtirmoqchi  bo`lsak,  sovutuvchi  dorilarni  ishlatish  bilan 
chegaralanmaymiz.  Chunki  yurakning  yaratilishiga  sabab  bo`lgan  modda,  ya`ni 
yurakka quyiladigan ruh moddasi issiq modda bo`lib, uning issiqligi badanga zararli 
haroratdan boshqa bo`lgan tug’ma haroratdir.  

---

275 
 
Yurak mizojining issiqda aynib buzilishi sababli shu  ruh moddasida  kamayish, 
tarqalish, tutunsimon bo`lish va xiralanish paydo bo`ladi; shu  paytda yurak tanasiga 
o’zining  issiqligi  bilan,  to’g’rirog’i  issiqlik  birgalashib  keluvchi  alohida  xususiyati 
bilan  tug’ma  issiqlikni  kuchaytiruvchi  issiq  dorilar  bilan  aralashmagan  biror 
so’ndiruvchi dori borib tushaversa, u tarmoq, ya`ni yurak tanasiga foyda qilsa ham 
aslga, ya`ni ruhga zarar qilishi mumkin. 
 Yurak  tanasining  issig’ini  mo`tadillashtirish  bilan  birga  ruhning  issiqligi 
zararlansa,  uning  foydasi  nima  bo’lar  edik  shuning  uchun  qadimgi  olimlarning 
ichida  yurakning  buzilgan  issiq  mizojiga  va  u  mizoj  sababli  paydo  bo`ladigan 
kasalliklarga  davo  ishlatishda  sovuqlik  dorilarni  issiqlik  dorilarga  aralashtirmasdan 
ishlatganlari uchramaydi.  
Chunki  ular,  faqat  kuchli  bo`lsa,  sovituvchini  isituvchidan  ajratib  sovituvchi 
dorilarni  yurakka,  isituvchilarni  esa  ruhga  yetkazishiga  va  natijada,  yurakning 
harorati mo`tadil bo`lib ruhning harorati oshishiga ishonganlar.  
Ular  govzabon  kabi  o’z  xossasi  bilan  ruhni  kuchaytiradigan  va  mo`tadil  yoki 
mo`tadillikka yaqin dorini uchratganlarida undan ko`p foydalanganlar; ammo tabiat 
kuchsiz bo`lsa, hech bir tadbir foyda qilmaydi. 
Goho  qadimgi  tabiblar  sovuqlik  yurak  dorilari  moddasining  og’irligi, 
singishining  kamligi,  tabiatning  singishga  emas,  to’xtab  qolishga  moyilligini 
bilganliklaridan  yurak  issiqlik  dorilarini  ishlatishga  muhtoj  bo`lganlar,  ularni 
birgalashtirib  olib  o’tadigan  yurak  issiqlik  dorilari  bilan  aralashtirib  ishlatganlar, 
shunda ular tabiatning sovituvchi dorilarni yurakka yetkazishiga yordamlashadi.  
Masalan, 
ular 
za’faronni 
kofur 
kulchalarining 
hamma 
tarkiblariga 
aralashtiradilar, shunda boshqa qo’shimchalarni za’faron yurakka o’tkazadi. 
 So`ngra  tabiiy  kuch  za’faronni  yurakdan  qaytarib,  ruh  bilan  mashg’ul  qiladi; 
sovutuvchilardan esa yurak mizojini mo`tadil qilish uchun foydalaniladi.  

---

276 
 
Bunday  qilish  nuqul  sovutuvchi  dorilarni  ishlatib,  keyin  ularning  yo`l  boshida 
to’xtab  qolib  o’ta  olmay  turishlaridan  ko’ra  foydaliroqdir.  O’zi  bilmasdan, 
qadimgilarning 
xatosini 
tuzataman 
deb, 
kofur 
kulchalariga 
za’faronni 
qo’shmaydigan tabiblar kofur kulchalarining foydasini kamaytirib qo’yadilar.  
Yurak issiq mizojiga qarshi ho’l mevalarning qaynatib quyultirilgan shiralarini, 
ayniqsa shom olmasining va behining suvini ichirish bilan ham davo qiladi; ular juda 
yaxshi  davo  hamda  yurakni  kuchaytiruvchilarga  qo’shiladigan  so’ndiruvchi  suyuq 
va quyuq surtma dorilar bilan davo qilinadi. Agar mizoj buzilishining sababi modda 
bo`lsa, bo’shatiladi. 
Ma`jun  dorilar  bilan,  rayhoniy  sharob,  mo`tadil  badantarbiyalar,  yurakka 
ishlatiladigan  issiqlik,  xushbo’y  quyuq  va  suyuq  surtma  dorilar  bilan  va  hazm 
bo`ladigan miqdordagi issiqlik ovqatlar bilan davolanadi. Mizoj buzilishining sababi 
modda bo`lsa, bo’shatiladi. 
Yurakning  buzilgan  quruq.  Mizojini  ho’llovchi  ovqatni  ko`p  yedirish,  so`ngra 
hammomga  tushirish,  vanna  qabul  qildirish,  dam  olish  kam  harakat  qilish,  tinch 
kuyish va sovuq suv ichirish bilan davolash kerak. 
 Buzilgan mizojda sovuqlik bo`lsa, juda sovuq, bo`lgan suvdan saqlaniladi; ovqat 
va ichimliklar mo`tadil miqdorda beriladi, issiq ovqatdan keyin ko`pgina uxlatiladi. 
Sabab modda bo`lsa, uni bo’shatiladi.  
Yurakning buzilgan ho’l mizojini esa yengil ovqat  kirituvchi dorilarni ishlatish, 
mo`tadil badantarbiyalarni ketma-ket  va ko`p qilish bilan davolanadi;  modda  sabab 
bo`lsa,  uni  bo’shatiladi;  ko`pincha  ovqatdan  ilgari  badantarbiya  qildiriladi, 
hammomga va issiq buloq suvlariga tushiriladi, issiq suvga ko`p tushib turiladi, surgi 
dorilar,  siydikni  haydovchi  dorilar  iste`mol  qilinadi,  kuchli  va  rayhoniy  xushbo’y 
sharobdan  oz-oz  iste`mol  qilib  turiladi  va  yaxshi  kaymusli  ovqatlardan  ko`p  emas, 
oz miqdorda iste`mol qildiriladi.  

---

277 
 
Agar  u  mizoji  issiq  bo`lsa,  hammomdan  saqlaniladi,  jinsiy  aloqani 
cheklanilmaydi.  Mizoj  buzilishining  sababi  ho’l  yoki  issiq.    Modda  bo`lsa,  uni 
bo’shatiladi. 
Yurakka ishlatiladigan dorilar. Yurakka ishlatiladigan dorilarni to`la-to`kis qilib 
oddiy dorilar lavhalarining "Nafas a`zolari" lavhasidan terib olish kerak.  
Oddiy  dorilarning  mo`tadillikka  yaqinlari  yoqo’t,  qora  marjon  va  feruza,  oltin, 
kumush  va  gavzabondir.  Ularning  issiqlari  esa  dorunak,  parpi,  mushk,  anbar, 
yovvoyi  zanjabil,  ipak  va  za`farondir;  ikkala  xil  baxman  tez  foyda  qiladi,  karanful 
esa juda ajoyib dori.  
Bunday  dorilardan  yana  limon,  rayhon  va  uning  urug’i  hamda  tog’  rayhoni  va 
uning urug’i, shohi isfaram rayhoni va uning urug’i, xil, kelindona, tuklik rayhon va 
uning  urug’i,  sitron  yaprog’i,  hind  sodajini  kursatish  mumkin.  Qora  andiz  ham 
ajoyib dorilardandir. 
        Sovuq  dorilar    esa    marvarid,    qahrabo,    marjon,    kofur,    sandal,  qizilgul, 
taboshir, muhr loyi, olma, quruq va ho’l kashnichdir.