Farmokognoziya oxiri p65

Geografik tarqalishi.
Valeriana polimorf (bir-biriga juda
o‘xshash yaqin shakllari ko‘p bo‘lgan) o‘simlik. Uning yaqin
shakllarini ba’zan mustaqil tur deb ham hisoblanadi. Ular
ma’lum geografik va ekologik hududlarga moslangan bo‘lib,
o‘zaro ildizpoyaning katta-kichikligi, shakli, barg plastinkasi-
ning ko‘rinishi, tuklanish darajasi, gul rangi va boshqalar bilan
farqlanadi. Bu o‘simliklar ichida keng tarqalganlari va umumiy
bitta nom — dorivor valeriana, (Valeriana officinalis L.) nomi
bilan yuritilib, ildizpoyasini ishlatishga ruxsat etilganlari qu-
yidagilar: botqoq valerianasi (V. palustris Kreyer.), yaltiroq
valeriana (V. nitida Kreyer.), rus valerianasi (V. rossica Sm.),
novdali valeriana (V. stolonifera Czern.) va boshqalar.
Valeriana tarqoq holda bo‘lsa ham keng tarqalgan o‘simlik-
larga kiradi. U O‘rta Osiyo cho‘li va Sibirning Shimoliy qismidan
tashqari hamma hududlarda uchraydi. Asosan, nam yerlarda,
o‘rmon yoqalarida, ariq bo‘ylarida, butalar orasida, o‘tloqlarda
va boshqa yerlarda o‘sadi. Uni tayyorlash joylari — Shimoliy
Kavkaz, Ukraina, Belorus respublikalari, Rossiya (Tatariston
va Boshqirdiston respublikalari; Ulyanov, Rostov, Voronej
va Tambov viloyatlari) ning ayrim tumanlari.
Yovvoyi holda o‘sadigan valeriana talabni qondirmaydi va u
tarqoq holda o‘sgani uchun mahsulotni yig‘ish qimmatga tu-
shadi. Shuning uchun valeriana Boltiqbo‘yi yoki dengizi atrofi,
Ukraina, Moldova va Belorus respublikalaridagi, Voronej,
Moskva, Novosibirsk va Kirov viloyatlari, Krasnodar o‘lkasi va
Uzoq Sharqdagi ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklarda o‘stiriladi.
Mahsulot tayyorlash.
Yovvoyi holda o‘sadigan valeriananing
mevalari pishib to‘kilgandan so‘ng (valeriananing tabiiy sha-
roitda ko‘payishi uchun) yerostki qismi kovlab olinadi. Plan-
tatsiyalarda o‘stirilgan valerianani esa ikkinchi yili maxsus konst-
ruksiyali „valeriana plugi“ yordamida kovlab yig‘ib olinadi va
ildizpoyasi poyadan ajratiladi.

---

128
Mahsulotni tuproqdan tozalash uchun ildiz yuvadigan
maxsus idishga yoki savatga solib, suvda yuviladi. Suvi selgishi
uchun biroz ochiq yerda qoldiriladi va salqin hamda havo kirib
turadigan joyda yoki quritgichda (35° da) sekin quritiladi. Va-
lerianani ko‘p yig‘iladigan joylarda (katta plantatsiyalarda) ildiz
va ildizpoyasini yuvish ishlari qisman avtomatlashtirilgan.
Valeriananing ildizi va ildizpoyasi ho‘lligida hidsiz va oqish
bo‘lib, quritilganidan so‘ng qo‘ng‘irrangga aylanadi hamda
maxsus valeriana hidiga ega bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar quritish
davrida yuz bergan fermentatsiya jarayoni natijasidir. Mahsulotni
quritish yoki saqlash vaqtida uni mushukdan ehtiyot qilish
zarur. Chunki u valeriana ildiziga juda o‘ch bo‘ladi.