Farmasevtikada boshqaruv fanidan o‘quv-uslubiy majmua

Yangi farmasevtik mahsulotlarni yaratuvchi tashkilotlar
Dori vositalarini yaratish va bozorga tatbiq bosqichlarini tahlil qilishda dori vositalari original (innovatsion) va generik preparatlarga toifalanishini hisobga olish zarur.
Original preparatlar - bu kompaniya tomonidan ilk bor ishlab chiqilgan va uning intellektual mulki sifatida faqat o‘zigagina tegishli bo‘lgan dori vositalaridir. Innovatsion preparat o‘z tarkibida yangi va bozorda analogi bo‘lmagan ta’sir etuvchi modda saqlaydi. Original dori vositasining tarkibidagi faol moddasi qonunchilik bilan belgilangan tartibda patentlangan bo‘ladi. Patentning amal qilish muddati tugamasidan oldin hech qaysi bir farmasevtik kompaniya uning faol moddasini sintez qilishi va tijorat va notijorat maqsadlarida qo‘llash xuquqiga ega emas.
Original preparat yaratish jarayoni judayam katta xarajatlarni talab qiladi. Jumladan, yaratilgan 100 ta original molekuladan tijorat sotuvigacha 10-15% dan ko‘p bo‘lmaganlari yetib boradi. Shering AG kompaniyasining ma’lumotlariga ko‘ra, bitta dori vositasini yaratish va Yevropa bozoriga olib chiqish xarajatlari 500 mln AQSh dollaridan kam bo‘lmagan qiymatni tashkil etadi. Bunda, harajatlar tarkibi quyidagichadir:

• 
  dori vositasini ishlab chiqish 40%
  
• 
  klinik sinovlar 35%
  
• 
  bozorga olib chiqish 20%
  
• 
  ro‘yhatdan o‘tkazish va patent ishlari - 5%
  

Oxirgi 10 yillikda yangi farmakologik birikmalarni yaratish sohasidagi ilmiy-texnik taraqqiyot birmuncha o‘sishiga qaramasdan dori vositalarini ro‘yhatdan o‘tkazish jarayoni ko‘p vaqtni olmoqda. XX asrning 80-yillari boshida yangi birikmani perspektiv dori vositasi sifatida tasdiqlash va uni ro‘yhatdan o‘tkazish 7-9 yilni tashkil etgan bo‘lsa, hozirgi kunda bu davr 13-15 yilni tashkil etadi. Eng avvalo bu dori vositalarining samaradorligi va havfsizligi kabi parametrlariga bo‘lgan talabning o‘sishi bilan bog‘liq.
Generik dori vositasi – bu innovatsion preparat patent ximoyasining amal qilish muddati tugagandan so‘ng uning tarkibidagi faol moddasi faqatgina uni ishlab chiqargan yoki sotish uchun birinchi litsenziyaga ega bo‘lgan farmasevtik kompaniyasining mulki deb e’tirof etilmaydigan vaqtdan so‘ng ishlab chiqariladigan dori vositasidir. Generik dori vositasi original dori vositasining faol moddasiga o‘xshash faol moddadan iborat bo‘lib, ammo yordamchi moddalar (vosita tarkibiga kiruvchi konservantlar sifatida qo‘shilgan nofaol ingridientlar, qo‘shimchalar, bog‘lovchi moddalar, bo‘yoqlar va boshqalar) hamda ishlab chiqarish jarayoni bilan farq qilishi mumkin. Generik dori vositasining bozorga kirib kelishi ko‘p xarajatli tadqiqotlar, klinik sinovlar olib borishni talab qilmaganligi sababli uning narxi original prepartga nisbatan ancha past. Generik dori vositasining samaradorligi original preparatiga nisbatan biekvivalentlik darajasi bilan aniqlaniladi va u oxirgisining samaradorligiga nisbatan 92-95% tashkil etishi kerak.
Generiklar ikki xil bo‘ladi:

• 
  brendlangan generiklar (mashhur. taniqli savdo nomlariga ega) – “Upsarin”, “Pentalgin ”, “Fezam” va boshqalar;
  
• 
  generik generiklar - XPN (Xalqaro patentlanmagan nom) ostida sotiladigan dori vositalari - “Diklofenak”, “Asetsilsalitsil kislotasi”, “Enalapril” kabi preparatlar.
  

O‘zbekiston Respublikasida yangi dori vositasini yaratish faoliyati bilan asosan ilmiy tadqiqot institutlari (ITI) shug‘ullanadi. Bu faoliyat litsenziyalashni talab etadi. Ishlab chiqaruvchi tashkilotlar qatoriga A.Sultonov nomidagi kimyo-farmasevtika ITI, O‘simlik moddalari kimyosi ITI, Bioorganika ITI, Toshkent farmasevtika instituti, AB Biokom kompaniyasi va boshqalar kiradi.
Mustaqillik yillarida respublikada bir qator original dori vositalari yaratilib, shu bilan birgalikda bozorda xaridorgir bo‘lgan generik dori vositalarini ishlab chiqarish ham amalga oshirilmoqda.