Farmakologiya va klinik farmatsiya

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Organizmning umumiy strukturasi va fiziologik xossalari. Modda va
   

energiya almashinuvi.

2. 
   Arterial qon bosimi va uni o’lchash usullari.
   
3. 
   So’lak ishlab chiqilishi, mexanizmi, so’lak ajralish reflekslari.
   
4. 
   Fiziologiya va anatomiya fanlari to’g’risida umumiy tushuncha. Ularning
   

boshqa fanlar uchun axamiyati, vazifalari va tekshirish usullari.

5. 
   Qon aylanishi. Qon aylanish tizimi. Kichik va katta qon aylanish doiralari.
   

Me’da osti bezining tarkibi va xossalari.

6. 
   Xujayraning tuzilishi.
   
7. 
   Yurak tonlari. Xosil bo’lishi, klapanlar faoliyati.
   
8. 
   Jigarning barer va ayiruv funksiyalari. Moddalar almashinuvi –
   

oqsil, yog‘ va uglevod almashinuvi.

9. 
   Xujayra yadrosi, yadro pardasi. Xromatin. Yadro shirasi
   

(karioplazma).Yadrocha.

10. 
    Miokard xossalari. Yurakning "Bor yoki yo’k qonuni".
    
11. 
    Asosiy modda almashinuvi. Aniqlash usullari.
    
12. 
    Epiteliy to’qimasining tuzilishi va faoliyati.
    
13. 
    Yurak tuzilishi va funksiyasi, sikli, toplari.
    
14. 
    Termoregulyasiya va uning nerv xamda gumoral boshqarilishi. Issiklik
    

xosil bo’lishi va sarf bo’lishi. Modda va energiya almashinuvi xaqida.

Oksil almashinuvi, sifatli oksil xaqida.

15. 
    Bezlarning tuzilishi va tasnifi.
    
16. 
    Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
    
17. 
    Organizmdagi issiklik xosil bo’lishi va sarflash vositali va vositasiz
    

kalorimetriya. Uglevod va yog’ almashinuvi. Kalorimetriya xaqida.

18. 
    Biriktiruvchi to’qima. Shakllanmagan tolali va yumshoq biriktiruvchi
    

to’qima.Yurak muskullarining tuzilishi, faoliyati. Skelet muskullardan

farqi. Purkine tolalari.

19. 
    Peshob tarkibi, xosil bo’lishi (birlamchi va ikkilamchi peshob xaqida).
    
20. 
    Nerv to’qimasi. Nerv tolalari tuzilishi va faoliyati.
    
21. 
    Yurak sikli. Ekstrasistologiya va kompensator pauza.
    
22. 
    Nefron va uning tuzilishi. Birlamchi va ikkilamchi peshob.
    
23. 
    Muskul to’qimasining tuzilishi va faoliyati.
    
24. 
    Sistolik xamda minutlik xajm va ularni aniqlash.
    
25. 
    Peshob xosil bulish protsessi, filtratsiya, reabsorbsiya to’g’risida tushuncha.
    
26. 
    Yu.Tukimalar tasnifi. Epitelyar tukimalar. Bezlarning tuzilishi va
    

funksiyasi.

27. 
    O’pka atsinusi. Plevra va kuks oraligi.
    
28. 
    Peshob tarkibi. Plazma tarkibi birlamchi va ikkilamchi peshob.
    
29. 
    Ko’krak qafasi skeleti, birikishi.
    
30. 
    O’pka ventilyasiyasi va uni aniqlash. Nafas fiziologiyasi. Donders
    

tajribasi.

31. 
    Chiqaruv organlarining tuzilishi (buyrak, ichak, o’pka, teri).
    
32. 
    Skletning axamiyati. Suyakning kimyoviy tarkibi va fizik xossalari.
    

Suyak tuzilishi.

33. 
    O’pkaning tuzilishi. Pnevmatorake.
    
34. 
    Me’da shirasini turli xil ovqatga ajralish dinamikasi (go’sht, sut, non).
    
35. 
    To’sh suyagi va qovurg’alar, ko’krak qafasi. Chanoq kamari va oyok
    
36. 
    suyaklari.
    
37. 
    Nafas markazi va nafasni idora etilishi.
    
38. 
    Teri gigienasi, tuzilish faoliyati.
    
39. 
    Bo’g’im to’g’risida tushuncha. Suyaklarning birlashish turlari.
    
40. 
    Nafas turlari, ichki va tashki nafas olish.
    
41. 
    Buyraklarning tuzilishi va idora etilishi.
    
42. 
    Tayanch xarakati apparatining passiv qismi (suyaklar to’g’risida
    
43. 
    ta’limot osteologiya).
    
44. 
    Nafas fiziologiyasi. Pnevmatoraks. O’pka ventillyasiyasi va tiriklik
    
45. 
    sig’imi.
    
46. 
    Ichki sekretsiya bezlari to’g’risida ma’lumot. Buyrak usti bezi sekretsiyasi.
    
47. 
    Umurtqa pog’onasi.
    
48. 
    O’pkada gazlar diffuziyasi. Gazlarning qon bilan tashilishi.
    
49. 
    Qalqonsimon bezning tuzilishi, faoliyati.
    
50. 
    Chanoq kamari suyaklari va bo‘g’imlari. Oyoq suyaklari tuzilishi va
    

faoliyati.

51. 
    O’pkaning tiriklik sig’imi. Qoldiq, xavo, spirometriya.
    
52. 
    Buyrak usti bezining tuzilishi, faoliyati.
    
53. 
    Og‘iz bo’shlig’ining tuzilishi
    
54. 
    Nafas olish va chiqarish mexanizmlari. Pnevmatorake. O’pka
    

ventillyasiyasi va tiriklik sig’imi.

55. 
    Jinsiy bezlar xaqida tushuncha, gormonlar.
    
56. 
    Ko’krak qafasi tuzilishi, birikishi.
    
57. 
    Tashqi nafas olish. Nafas organlari xaqida tushuncha.
    
58. 
    Aralash sekretor bezlar xaqida, tuzilishi, vazifasi.
    
59. 
    Umurtqa pog’onasi tuzilishi, vazifasi.
    
60. 
    Nafas fiziologiyasi. Tashqi va ichki nafas.
    
61. 
    Gipofiz tuzilishi, vazifasi.
    
62. 
    Gavda skeleti.
    
63. 
    O’pka ventillyasiyasi va tiriklik sig’imi. O’TS - ni o’lchash. Donders
    

tajribasi.

64. 
    Qalqonsimon yon bezlari, epifiz va ayrisimon bez tuzilishi, faoliyati.
    
65. 
    Oyoq skeletlari, bo’g’imlari.
    
66. 
    Plevra va kuks oralig’i. Manfiy bosim.
    
67. 
    Aralash sekretor bezlari, me’da osti bezi xaqida.
    
68. 
    Suyaklar klassifikatsiyasi. Kalla suyaklar tuzilishi.
    
69. 
    Nafasni idora etilishi.
    
70. 
    Ichki sekretsiya bezlari xaqida tushuncha, nomlari, faoliyati.
    

Qalqonsimon yon bezlari.

71. 
    Qo’l suyaklarining tuzilishi.
    
72. 
    Tashki va ichki nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmlari.
    
73. 
    Nerv xujayrasi, tolalari.
    
74. 
    Muskullarning tasnifi. Gavda muskullari
    
75. 
    O’pkada gazlar diffuziyasi. Gazlarning qon bilan tashilishi.
    
76. 
    Neyron tuzilishi va funksiyasi.
    
77. 
    Muskul turlari, ularning tuzilishi va organizmdagi axamiyatlari.
    
78. 
    Qon bilan to’qimalar o’rtasida gazlar almashinuvi.
    
79. 
    Kundalang-targ’il muskullarning xossalari va funksiyalari. Izotopik va
    

izometrik qisqarish.

80. 
    Qon guruhlari va ularni aniqlash.
    
81. 
    Nafas olish va chiqarish mexanizmlari. Pnevmatorake. O’pka
    

ventillyasiyasi va tiriklik sig’imi.

82. 
    Muskul qisqarishi turlari. Yakka qisqarish, tetapik qisqarish.
    
83. 
    Organizmdagi qon miqdori. Qon plazmasining tarkibi.
    
84. 
    O’pka ventillyasiyasi va tiriklik sig’imi. Frederik tajribasi.
    
85. 
    Impulsning nervdan muskulga o’tish mexanizmi.
    
86. 
    Qonning shakliy elementlari. Eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar va
    

ularni sanash.

87. 
    Ingichka ichakning motor funksiyasi. Nerv va gumoral yo'l bilan
    

boshqarilishi.

88. 
    Reabaza. Xroloksiya. Ta’sirlash qonun-qoidalari (ximik, mexanik, fizik
    

va boshqa ta’sirlar).

89. 
    Qonning ivish jarayoni, ivishni tezlashtiruvchi va sekinlashtiruvchi
    

faktorlar.

90. 
    Sulakning tarkibi va xossalari. Sulak ajralishining reflektor mexanizmi.
    

Refleks, reflektor yoyi, refleks vakti, refleks axamiyati odam va

xayvon uchun.

91. 
    Qonning ivishi (gemokoagulyasiya). Qonning ivish mexanizmi.
    
92. 
    Me’daning tuzilishi va unda ovqat xazmi.
    

UMUMIY SAVOLLAR

1. 
   Organizmning umumiy strukturasi va fiziologik xossalari. Modda va energiya
   

almashinuvi.

2. 
   Arterial kon bosimi va uni ulchash usullari.
   
3. 
   Sulak ishlab chikilishi, mexanizmi, sulak ajralish reflekslari.
   
4. 
   Fiziologiya va anatomiya fanlari tugrisida umumiy tushuncha. Ularning bopщa
   fanlar uchun axdmiyati, vazifalari va tekshirish usullari.
   
5. 
   Kon aylanishi. Kon aylanish tizimi. Kichik va katta kon aylanish doiralari. Me’da
   

osti bezining tarkibi va xossalari.

6. 
   Xujayraning tugilishi.
   
7. 
   Yuraktoplari. Xosil bulishi, klaranlar faoliyati.
   
8. 
   Jigarning barer va ayiruv funksiyalari. Moddalar almashinuvi –
   

oksil, yog‘ va uglevod almashinuvi.

9. 
   Xujayra yadrosi, yadro pardasi. Xromatin. YAdro shirasi (karioplazma).YAdrocha.
   
10. 
    Miokard xossalari. YUrakning "Bor yoki yuk konuni".
    
11. 
    Asosiy modda almashinuvi. Aniklash usullari.
    
12. 
    Epiteliy tukimasining tuzilishi va faoliyati.
    
13. 
    Yurak tuzilishi va funksiyasi, sikli, toplari.
    
14. 
    Termoregulyasiya va uning nerv xamda gumoral boshkarilishi. Issiklik
    xosil bulishi va sarf bulishi. Modda va energiya almashinuvi xakida. Oksil almashinuvi, sifatli oksil xakida.
    
15. 
    Bezlarning tuzilishi va tasnifi.
    
16. 
    Ekstrasistoliya va kompensator pauza.
    
17. 
    Organizmdagi issiklik xosil bulishi va sarflash vositali va vositasiz
    kalorimetriya. Uglevod va yog almashinuvi. Kalorimetriya xakida.
    
18. 
    Biriktiruvchi tukima. SHakllanmagan tolali va yumshok biriktiruvchi tukima.
    
19. 
    Yurak muskullarining tuzilishi, faoliyati. Sklet muskullardan farki. Purkine tolalari.
    
20. 
    Peshob tarkibi, xosil bulishi (birlamchi va ikkilamchi peshob xakida).
    
21. 
    Nerv tukimasi. Nerv tolalari tuzilishi va faoliyati.
    
22. 
    YUrak sikli. Ekstrasistologiya va kompensator pauza.
    
23. 
    Nefron va uning tuzilishi. Birlamchi va ikkilamchi peshob.
    
24. 
    Muskul tukimasining tuzilishi va faoliyati.
    
25. 
    Sistolik xamda minutlik xajm va ularni aniklash.
    
26. 
    Peshob xosil bulish protsessi, filtratsiya, reabsorbsiya tugrisida tushuncha.
    
27. 
    YuTukimalar tasnifi. Epitelyar tukimalar. Bezlarning tuzilishi va funksiyasi.
    
28. 
    O’pka atsinusi. Plevra va kuks oraligi.
    
29. 
    Peshob tarkibi. Plazma tarkibi birlamchi va ikkilamchi peshob.
    
30. 
    Kukrak kafasi skleti, birikishi.
    
31. 
    O’pka vensillyasiyasi va uni aniklash. Nafas fiziologiyasi. Donders tajribasi.
    
32. 
    Chikaruv organlarining tuzilishi (buyrak, ichak, upka, teri).
    
33. 
    Skletning axamiyati. Suyakning kimyoviy tarkibi va fizik xossalari. Suyak
    

tuzilishi.

34. 
    O”pkaning tuzilishi. Pnevmatorake.
    
35. 
    Me’da shirasini turli xil ovkatga ajralish dinamikasi (gusht, sut, non).
    
36. 
    Tush suyagi va krvurgalar, kukrak kafasi. CHanok kamari va oyok suyaklari.
    
37. 
    Nafas markazi va nafasni idora etilishi.
    
38. 
    Teri gigienasi, tuzilish faoliyati.
    
39. 
    Bugim tugrisida tushuncha. Suyaklarning birlashish turlari.
    
40. 
    Nafas turlari, ichki va tashki nafas olish.
    
41. 
    Buyraklarning tuzilishi va idora etilishi.
    
42. 
    Tayan xarakati apparatining passiv kismi (suyaklar tugrisida ta’limot –
    

osteologiya).

43. 
    Nafas fiziologiyaei. Pnevmatorake. Upka ventillyasiyaei va tiriklik sigimi.
    
44. 
    Ichki sekretsiya bezlari tugrisida ma’lumot. Buyrak usti bezi sekretsiyasi.
    
45. 
    Umurtka pogonasi.
    
46. 
    Upkada gazlar diffuziyasi. Gazlarning kon bilan tashilishi.
    
47. 
    Qalkonsimon bezning tuzilishi, faoliyati.
    
48. 
    Chanok kamari suyaklari va bugimlari. Oyok suyaklari tuzilishi va faoliyati.
    
49. 
    Upkaning tiriklik sigimi. Koldik, xavo, spirometriya.
    
50. 
    Buyrak usti bezining tuzilishi, faoliyati.
    
51. 
    Og‘iz bushligining tuzilishi
    
52. 
    Nafas olish vachikarish mexanizmlari. Pnevmatorake. Upka ventillyasiyaei va
    

tiriklik sigimi.

53. 
    Jinsiy bezlar xakida tushuncha, gormonlar.
    
54. 
    Kukrak kafasi tuzilishi, birikishi.
    
55. 
    Tashki nafas olish. Nafas organlari xakida tushuncha.
    
56. 
    Aralash sekretor bezlar xakida, tuzilishi, vazifasi.
    
57. 
    Umurtka pogonasi tuzilishi, vazifasi.
    
58. 
    Nafas fiziologiyaei. Tashki va ichki nafas.
    
59. 
    Gipofiz tuzilishi, vazifasi.
    
60. 
    Gavda skleti.
    
61. 
    O”pka ventillyasiyaei va tiriklik sigimi. UTS - ni ulchash. Donders tajribasi.
    
62. 
    Qalkonsimon yon bezlari, epifiz va ayrisimon bez tuzilishi, faoliyati.
    
63. 
    Oyoq skletlari, bugimlari.
    
64. 
    Plevra va kuks oraligi. Manfiy bosim.
    
65. 
    Aralash sekretor bezlari, me’da osti bezi xakida.
    
66. 
    Suyaklar klassifikatsiyam. Kalla suyaklar tuzilishi.
    
67. 
    Nafasni idora etilishi.
    
68. 
    Ichki sekretsiya bezlari xakida tushuncha, nomlari, faoliyati. Qalkonsimon yon bezlari.
    
69. 
    Kul suyaklarining tuzilishi.
    
70. 
    Tashki va ichki nafas. Nafas olish vachikarish mexanizmlari.
    
71. 
    Nerv xujayrasi, tolalari.
    
72. 
    Muskullarning tasnifi. Gavda muskullari
    
73. 
    Upkada gazlar diffuziyasi. Gazlarning kon bilan tashilishi.
    
74. 
    Neyron tuzilishi va funksiyasi.
    
75. 
    Muskul turlari, ularning tuzilishi va organizmdagi axamiyatlari.
    
76. 
    Qon bilan tukimalar urtasida gazlar almashinuvi.
    
77. 
    Kundalang-targil muskullarning xossalari va funksiyalari. Izotopik va izometrik kiskarish.
    
78. 
    Qon guruxlari va ularni aniklash.
    
79. 
    Nafas olish va chikdrish mexanizmlari. Pnevmatorake. Upka ventillyasiyaei va tiriklik sigimi.
    
80. 
    Muskul kiskarishi turlari. YAkka kiskarish, tetapik kiskarish.
    
81. 
    Organizmdagi kon mikdori. Kon plazmasining tarkibi.
    
82. 
    O’pka ventillyasiyaei va tiriklik sigimi. Frederik tajribasi.
    
83. 
    Impulsning nervdan muskulga utish mexanizmi.
    
84. 
    Konning shakliy elementlari. Eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar va ularni sanash.
    
85. 
    Ipgichka ichakning motor funksiyasi. Nerv va gumoral yul bilan boshkarilishi.
    
86. 
    Reabaza. Xroloksiya. Ta’sirlash konun-koidalari (ximik, mexanik, fizik va boshka ta’sirlar).
    
87. 
    Donning ivish jarayoni, ivishni tezlashtiruvchi va sekinlashtiriuvchi faktorlar.
    
88. 
    Sulakning tarkibi va xossalari. Sulak ajralishining reflektor mexanizmi. Refleks, reflektor yoyi, refleks vakti, refleks axamiyati odam va xayvon uchun.
    
89. 
    Qonning ivishi (gemokoagulyasiya). Konning ivish mexanizmi.
    
90. 
    Me’daning tuzilishi va unda ovkat xazmi.
    
91. 
    Nerv buylab impuls tarkalish konunlari. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari.
    
92. 
    Donning fizik - kimyoviy xossalari (yopishkokligi, konning osmotik va onkotik bosimi, kon reaksiyasi).
    
93. 
    Utning xosil bulishi, ajralib chikishi, tarkibi va ovkat xazmidagi ishtiroki.
    
94. 
    Periferii nerv sistemasining umumiy anatomiyasi va funksiyasi.
    
95. 
    Konning tarkibi, eritmalar. Gemoliz xakida tushuncha.
    
96. 
    Og‘iz bushligida ovkat xazm bulishi. Og‘iz bushligining tuzilishi. Til
    Sulak bezlari. Xalkum. Qizilungach tuzilishi va faoliyati.
    
97. 
    Quzgalish, nisbiy va absolyut refrakterlik.
    
98. 
    Plazma tarkibi va axamiyati.
    
99. 
    Me’da shirasi mikdori va sifati.
    
100. 
     Markaziy nerv sistemasi, faoliyati, tuzilishi.
     
101. 
     Gemoglabin birikmalari. Gemoliz chakiruvchi eritmalar.
     
102. 
     Ingichka ichakda ovkat xazmi. 12 barmokli ichakdagi xazm jarasni.
     
103. 
     Periferik nerv sistemasi xakida tushuncha.
     
104. 
     Aglyutinatsiya xodisasi. Kon gruppasi va uni aniklash. Gemoliz.
     
105. 
     Ovkat xazmi va me’da ichak yulining tuzilishi tugrisida umumiy
     tushuncha.Xazmlanish turlari.
     
106. 
     Labilliik. Parabioz vauning boskichlari.
     
107. 
     Kon guruxlari. Rezus faktor. Kon guruxlarini aniklash.
     
108. 
     Me’da bezlari sekretsiyasining murakkab reflektor fazasi. Sekretsiyaning me’da fazasi. Me’da sekretsiyaning ichak fazasi.
     
109. 
     Markaziy nerv sistemasidagi tormozlanish.
     
110. 
     Gemoglabin va aniklash usullari.
     
111. 
     Ingichka ichakning tuzilishi va faoliyati. A.M.Ugolov nazariyasi.
     
112. 
     Bella - Majandi konuni. Somatik nerv sistemasi.
     
113. 
     Gemostaz mexanizmlari. Konning ivishi (gemokoagulyasiya).
     
114. 
     Yugon ichakdagi ovkat xazmi. Defekatsiya akti.
     
115. 
     Membrana potensiali. Xarakat potensiali. Nerv impulelari tarkalishi.
     
116. 
     Kon gruppasi va aniklash. Gemoliz.
     Sulakning tarkibi va xossalari. Ogizdagi xazm.
     
117. 
     Reflektor yoyi, shartli va shartsiz refleks xakida.
     
118. 
     Qonning yaratilishi. Leykotsitlar klassifikatsiyasi.
     
119. 
     Me’da osti bezining tuzilishi va faoliyati.
     
120. 
     Orkamiya tuzilishi va faoliyati.
     
121. 
     Leykotsit. Leykotsitlar sanash formulasi, usuli.
     
122. 
     Ut xosil bulishi, ajralib chikishi va ovkat xazmidagi ishtiroki.
     
123. 
     Miya yarim sharlar pustlogini yurak faolyatiga ta’siri.
     
124. 
     Eritrotsitlarni chukish tezligi. ECHT va uni aniklash.
     
125. 
     Me’dada ovkat xazmi. Me’daning tuzilishi. Me’da sekretsiyasini tekshirish metodikasi.
     
126. 
     SHartli reflekslar, ichki (shartli) va tashki (shartsiz) tormozlanish.
     
127. 
     Kon ivishi, boskichlari.
     
128. 
     Ingichka ichakdagi ovkat xazmi.
     
129. 
     Vegetativ nerv sistemasi tugrisida ma’lumot, markazlari vazifasi.
     
130. 
     Konning shaklli elementlari va ularni sanash.
     
131. 
     Un ikki barmokli ichakda ovkat xazmi.
     
132. 
     Bosh miyadagi bioelektrik xodisalar, elektroensefalogramma ritmlari.
     
133. 
     Konning fizik - kimyoviy xossalari. Gemoglabin mikdorini aniklash.
     
134. 
     Ingichka ichakdagi ovkat xazmi. Ugolov nazariyasi.
     
135. 
     U rta miya tuzilishi, vazifasi.
     
136. 
     Gemoglabin birikmalari. Gemoliz turlari. Eritmalar. Gemoglabin mikdorini aniklash.
     
137. 
     Ogiz bushligi tuzilishi. Sulak tarkibi.
     
138. 
     SHartli reflekslar. SHartli refleks xosil kilish konun-koidalari, axamiyati.
     
139. 
     Konning umumiy xossalari. Tomir - trombotsitlar gemostaz. Ochlik va chankoklik.
     
140. 
     Oliy nerv sistemasi tiplari.
     
141. 
     Kon funksiyasi vatarkibi.
     
142. 
     Me’da sekretsiyasini tekshirish usullari.
     
143. 
     SHartsiz reflekslar xakida, reflektor yoyi.
     
144. 
     Tomirlar tonusini idoraetilishi (nerv, reflektor, gumoral).
     
145. 
     Me’da osti bezi tuzilishi va faoliyati, urganish metodlari.
     
146. 
     Markaziy nerv sistemasi, faoliyati, tuzilishi.
     
147. 
     Konning venalardagi xarakati. Konning tomirlardagi xarakati. Gemodinamika konuni.
     
148. 
     Me’da shirasi ajralishining reflektor va gumoral mexanizmlari.
     
149. 
     Miyacha. Miyachani olib tashlash okibatlari.
     
150. 
     Konning tomirlarda xarakatlanish tezligi. Konning bir marta aylanib chikish vakti. Mikrotsirkulyar uzanda kon aylanishi.
     
151. 
     Ingichka ichakda ovkat xazm bulishi. Ichak shirasining tarkibi, olish usullari.
     
152. 
     Periferik nerv sistemasi xakida tushuncha, klassifikatsiyasi.
     
153. 
     Venoz tukimasi. O’pka tizimi tuzilishi va faoliyati.
     
154. 
     Me’da sekretsiya fazalari.
     
155. 
     Adaptatsiya. Vegetativ nerv sistemasining tuzilishi va funksiyasi
     
156. 
     Limfa tizimi. Limfa okishi. Xazm yuli. Limfa tizimining xususiyatlari.
     
157. 
     Jigarning tuzilishi va faoliyati.
     
158. 
     Somatik nerv sistemasi xakida tushuncha.
     
159. 
     Kon tomirlari tuzilishi.
     
160. 
     Me’daning xarakat funksiyasi. Me’da sekretsiyasining tormozlanishi. Ovkatning oshkozondan 12 barmokli ichakka utish sabablari.
     
161. 
     Uzunchok miya kuzgalishi va faoliyati.
     
162. 
     Qon omirlar markazi va tomirlar tonusining idora etilishi (nerv, reflektor, gumoral).
     
163. 
     Ingichka va yugon ichak faoliyati
     
164. 
     Parasimpatik nerv sistemasi xakida tushuncha, faoliyati.
     
165. 
     Aortaning yukoriga kutariluvchi kismi. Aorta ravogi. Aortaning pastga tushuvchi kismi va shoxlari.
     
166. 
     Surilish va uning axamiyati. Ingichka ichak devorining tuzilishi.
     
167. 
     Oralik miya (talamus, gipotalamus).
     
168. 
     Tomirlar tizimining tuzilishi. Tomirlar devorini tuzilishi.
     
169. 
     Me’da osti bezi faoliyatini urgshshsh usullari. Me’da osti bezi shirasini tarkibi va xossalari.
     
170. 
     Simpatik nerv sistemasi xakida tushuncha.
     
171. 
     Tomirlar tonusini idora etilishi (nerv, reflektor, gumoral).
     
172. 
     Xazm a’zolari tugrisida umumiy ma’lumot. Sulak shirasi tarkibi xakida.
     
173. 
     Impulsni nervdan muskulga utish mexanizmi.
     
174. 
     Konning tomirlardagi xarakati. Gemodinamikaning asosiy konuniyatlari. Kon bosimi.
     
175. 
     Xazm a’zolarining umumiy tuzilishi, funksiyasi. Ogizda ovkat xazm bulishi.
     
176. 
     Oliy nerv sistemasi tiplari.
     
177. 
     Yurakning gumoral regulyasiyasi. Aorta va uning shoxchalari.
     
178. 
     Me’dada ovkat xazm bulishi, fermentlar va axamiyati, funksiyasi. Nafas
     organlarini anatomik tuzilishi, faoliyati.
     
179. 
     Miyacha. Miyachani olib tashlash okibatlari.
     
180. 
     Yurak faoliyati idora etilishi. Gols va Danini - Ashper tajribalari.
     
181. 
     Yo’gon ichakda ovkatning xazm bulishi.
     
182. 
     Markaziy nerv sistemasidagi tormozlanish.
     
183. 
     Qon aylanish doiralari tuzilishi va faoliyati.
     
184. 
     Oshkozon shirasining turli xil ovkatga ajralish dinamikasi (gusht, sut, non).
     
185. 
     Kuz utkirligi xamda kuruv zonasini aniklash.
     
186. 
     Yurakning kiskarishi. EKG. YUrak avtomatizmi. "Bor yoki yuk konuni". Miokard xossalari.
     
187. 
     Utning ichakka kuyilish mexanizmi.
     
188. 
     Kuz tuzilishi va funksiyasi.
     
189. 
     Yurakni utkazuvchi sistemasi. YUrak avtomatizmi. Stapius tajribasi.
     
190. 
     Ut tarkibi va xosil bulishi xamda xazm jarayonidagi roli.
     
191. 
     Qulok tuzilishi, faoliyati.
     
192. 
     Yurak devorining tuzilishi. YUrak tomirlari. YUrak faoliyati. YUrak sikli.
     Ekstrasistoliya va kompensator pauza. EKG.
     
193. 
     Me’dada ovkat xazm bulishi, NS1 ning roli.
     
194. 
     Sezuv organlari (teri, ta’m, xidlov, kuruv, eshituv tuzilishi).
     
195. 
     YUrak tonlari.
     
196. 
     Me’da shirasi sekretsiyasining fazalari. Me’da xarakati.
     
197. 
     Eshituv organi (ichki, urta va tashki kulok).
     
198. 
     Yurak bulmasi xamda korinchalari xakida ma’lumot. Arterial bosimni ulchash (2 ta usuli).
     
199. 
     Quloqning tuzilishi. Tovush impulslarining xosil bulishi. Tovushni
     xis etish.
     
200. 
     Akkomodatsiya va adaptatsiya.
     

MAVZU: 1 Kirish. Fiziologiya va anatomiya fani, provizorlar uchun ahamiyati. Laboratoriya darslarida ishlatiladigan asbob-uskunalar. Hujayra. Embriologiya elementlari.

DARS SOATI: 2

Reja: 1. Odam anatomiyasi va fiziologiyasi tugrisida umumiy tushuncha .

2. Xujayra nazariyasi va uning moxiyati;

3. 
   X,ujayra tuzilishi
   
4. 
   Xujayra tarkibiy kismlari:
   
5. 
   Xujayra organoidlari, (mitaxondrillir, xujayra ichki turi endoplazmatik tur)
   

Odam anatomiyasi va fiziologiyasi - tibbiyot xodimlarini nazariy va amaliy jixatdan tayyorlashda ukitiladigan asosiy fanlardir.

Anatomiya (yunoncha anateme - kesmokdaman degan suzdan olingan) - vujudning shakli, tuzilishi va rivojlanishini faoliyati xamda atrofdagi muxitga boglab urganadigan fandir. Odam anatomiyasi inson gavdasi va undagi a’zoning shakli xamda tuzilishini urganadi.

Fiziologiya (yunoncha physis - tabiat va logos - fan, ta’limot degan suzlardan olingan) funksiyalarni, chunonchi, tirik organizm, uning a’zolari, tukimalari, xujayralari va xujayralarining tuzilishi elementlaridagi xayot-faoliyat jarayonini urganadi. Fiziologiya funksiyalarning tur va shaxe doirasida rivojlanib borishini, uzaro boglanishlarini va tashki muxitning turli sharoitlarida xamda vujudning turli xolatlarida kanday uzgarishlarga uchrashini urganadi. \

Anatomiya bilan fiziologiya tirik mavjudotlarning rivojlanishi, tuzilishi, funksiyalari, uzaro munosabatlari xamda ularning tashki muxit bilan alokasi tugrisidagi fan - biologiyaning tarkibiy kismlaridir. Biologiyada shakl tugrisidagi fan - morfologiya (yunoncha morphe - shakl degan suzdan olingan) va funksiyalar tukrisidagi fan - fiziologiya ajratiladi. Biologiya shu tarika bulish shartli bulib, asosan, tekshirishning vazifa xamda usullarining xar xilligiga asoslanadi. Aslida esa, F. Engels uzining “Tabiat dialektikasi” kitobida aytgandek, “Morfologik va fiziologik xodisalar, shakl va funksiya bir-birini takozo kiladi”.

Xayvonlar morfologiyasi bir kancha fanlar majmuasidan iboratdir; anatomiya, tukimalar tugrisidagi Fan - gistologiya ( yunoncha histos - tukima degan suzdan olingan), xujayratugrisidagi fan - sitologiya ( yunoncha cytos - xujayra degan suzdan olingan) va vujudning uruglanish (buyida bulish ) paytidan to tugilish davrigacha rivojlanishi tugrisidagi fan - embriologiya (yunoncha embrion - emrion, murtak degan sщzdan olingan) shular jumlasiga kiradi. Anatomiyaning asosiy usuli ыadimdan murdalarni yorish bulib keldi, uning nomi shundan olingan. Anatomiya tarakkiyotining dastlabki boskichlari murda yorilganida kuriladigan a’zolarni tasvirlab berishni kuzda tutar edi. Tasviriy anatomiya degan nom ana shundan kelib chikkan. Anatomiyada tasviriy usul XX aerda fiziologiya, xirurgiya va tatbikiy tibbiyotning boshka soxalari gurillab rivojlanishi munosabati bilan bu usul tabiblarning tobora usib borayotgan talablarini kondira olmay koldi. Odam vujudining umumiy faoliyati, tuzilish va rivojlanishga karab birlashtirilgan a’zolar tizimiga ajratib urganishga kirishildi, tizim anatomiyasi vujudga keldi. A’zolar ustida xirurgik muolajalar kilinganda tizim anatomiyasining ma’lum bulgan dalillariga tayanib, xirurglarga a’zolarning odam gavdasida olgan joyini anik bilish kerak bulib koldi. SHu tarika topografik anatomiya ajralib chikdi. Anatomiyaning bu bulimi kupincha xirurgik anatomiya deb ataladi. Rassomlarning talablariga muvofik gavdaning tashki shakllari va proporsiyalarini tushuntirib beradigan plastik anatomiya vujudga keldi. Odam gavdasining ayrim strukturalarini analiz kilish bilan bir katorda anatomiyada sintez usulidan xam foydalaniladi, ya’ni ayrim organlar va sistemalar tugrisida olingan ma’lumotlar ularning funksiyalariga boglanib, yaxlit bilim tarikasida umumlashdi. Inson gavdasini urganishga shu tarika yondashish funksional yul deb belgilandi va funksional anatomiya deyiladi. Odam anatomiyasining xarakat apparatini funksiyalar nuktai nazaridan urganadigan bulimi dinamik anatomiya deb ataladi. Dinamik anatomiya odamga tugri jismoniy tarbiya berish uchun muxim axamiyatga egadir. Sunggi vaktda ulgayish, ya’ni yosh anatomiyasi kata axamiyat kasb etdi. Bu anatomiya yosh ulgaygan sayin organ va tukimalarda ruy beradigan uzgarishlar ni urganadi va unda bola anatomiyasiga aloxida axamiyat beriladi.

Anatomiya inson vujudining uning tarixiy rivojlanishida kay tarika rivojlanib borganini, xayvonlar evolyusiyasi jarayonida - filoginezda (yunoncha phylon - urug, avlod, genesis - rivojlanish, tarakkiyot degan suzlardan olingan) inson avlodining rivojlanib borishini tekshiradi. Buning uchun u turli sinflarga mansub xayvonlar bilan odamning tuzilishini takkoslab, kiyoslab kuradigan kiyosiy

anatomiya ma’lumotlardan foydaliniladi. Odamning tabiiy tarixini u mansub bulgan ijtimoiy guruxning tarixiy tarakkiyotiga boglab urganadigan fan - antropolpgiya (yunoncha anthropos - odam ) xam odam odam anatomiyasiga yakin turadi.

SHunday kilib, inson tanasining tuzilishi va shaklini urganish yullari juda xilma-xil bulib, bir talay turli-tuman vazifalarni uz oldiga kuyganligi ravshan bulib koladi.

Zamonaviy anatomiya tekshirishning juda xilma-xil usullarga ega bulib, zamonaviy optika, rintgen (tirik odam anatomiyasi) foydalanadi, preparatlarni solib kuyish va solib kuyish va tomirlar Bilan kovak a’zolarni tuldirish uchun plastik modsalarni ishlatadi. Ximiya bilan fizikaning eng yangi yutuklari murdalar va preparatlarni konservatsiyalash uchun yangidan yangi modsalar va usullardan foydalanishga imkon bermokda. Makroskopik anatomiya, bir oz kattalashtirib kursatadigan optik asboblardan foydalanib ish kuruvchi mikro-mikroskopik anatomiya bilan gistologiyaning bir kismi bulmish mikroskopik anatomiya urtasidagi tafovutlar tobora kuprok yukolib bormokda.

X,ar bir struktura ontogenez (yunoncha onthos - individ degan suzdan olingan) - vujudining uruglangandan boshlab to uning ulimi bilan tugaydigan individual rivojlanish jarayonida takomillashib boradi. SHu munosabat bilan anatomiya va gistologiya vujudning tugilishgacha rivojlanishini urganib boradigan fan, ya’ni emriologiya bilan chambarchas boglangandir.

Xdyvonlar fiziologiyasi mustakil bulsa xam, bir - biriga juda chambarchas boglangan kuyidagi bulimlarga bulinadi: atrofdagi muxit ta’siriga tirik materiyaning reaksiya kursatishiga doyr umumiy konuniyatlarni barcha tirik vujudlarga xos bulib, ularni ulik vujuddan ajratib turadigan asosiy xayot jarayonlarini urganadigan umumiy fiziologiya (buning bulimlaridan biri xujayra fiziologiyasi, ya’ni sitofiziologiya); xar xil turlar va bitta turga kiradigan vujudlar funksiyalarining individual rivojlanish jarayonidagi uziga xos tomonlarini urganadigan kiyosiy fiziologiya. Evolyusion (kiyosiy) fiziologiyaning vazifasi funksiyalarning tur va individsa rivojlanib borish konuniyatlarini urganishdir. Umumiy va kiyosiy fiziologiya bilan bir katorda fiziologiyaning maxsus yoki xususiy bulimlari xam bor. Ovkat xazm kilish fiziologiyasi, kon aylanish fiziologiyasi, ajratish fiziologiyasi va boshkalar shular jumlasiga kiradi. Odam fiziologiyasi mexnat, ovkatlanish fiziologiyasi, jismoniy mashklar yoki sport fiziologiyasi, ulgayish yoki yosh fiziologiyasi xam tafovut kilinadi.

Fiziologiya va tekshirishlarida fizika va ximiya konuniyatlariga tayanadi, shu munosabat bilan sungi paytda biologik ximiya va biologik fizika ayniksa keng tarakkiy etdi. Tirik vujudsagi elektr xodisalarini urganuvchi elektrfiziologiya kattagina yutuklarni kulga kiritdi. Fiziologiya uchun kibernetika xam katta axamiyat kasb etadi. Fizologiya tibbiyotning xamma soxalari bilan yakindan boglangan bulib, uning yutuklari amaliy tibbiyotda doim baxramand bulib turiladi, amaliy tibbiyotning uzi xam fiziologik tekshirishlar uchun manba berib turadi.

Fiziologiya - eksperimental fandir. Fiziologiyada fizikaviy, ximiyaviy va texnikaviy usullardan foydalanish tufayli fiziologiya laborotoriyalarini vujudda bulib turadigan juda murakkab jarayonlar tugrisida axborot olishga imkon beruvchi nixoyatda nozik asboblar bilan ta’minlashga muvaffak bulindi.

Fiziologiya ekspertlari, ya’ni tajribalarining usullari juda xilma - xil. SHular orasidan ta’sirlash, olib tashlash (ekstirpatsiya), biotoklarni kayd kilish, a’zolarni kuchirib utkazish (transplantatsiya), denervatsiya (nerv utkazgichlarini kesib kuyish), tomirlarga anastomozlar solish, fistulalar kuyish usullarini, ajratib olingan a’zolar usuli va boshkalarni aytish mumkin.

Anatomiya va fiziologiya rivojlanishining kiskacha tarixi

Anatomiya va fiziologiya fanlarining rivojlanish tarixini bilib olgan tavdirdagina zamonaviy axvoliga tugri baxo berish mumkin.

Shifokorlik xayvonlar va odam gavdasidagi a’zolari tuzilishi va faoliyati tugrisidagi ma’lumotlar tuplanmas avval vujudga kelgan. Kddim zamonlarda kurbonlik kilish va ovkat tayyorlash uchun xayvonlar yorilar, podsholar xonadoniga mansub kishilar murdalari mumiyolanganda, baxtsiz xodisalar ruy berganda, urushda jaroxatlanganda esa odam tanasi yorilar va bu tasodif xol bular edi. Inson gavdasini tuzilishida etarli bulmagan ma’lumotlar odamni gavda tuzilishi xakida tugri tasavvurga ega bulish uchun etarli emas edi. Murdalarni mumiyolashda murdani yorish uslubi juda jun edi.

Antik Gretsiyada tibbiyot usha zamon uchun misli kurilmagan muvaffakiyatlarga erishdi va mamlakatdan tashkaridagi olis - olisda xam shuxrat kozondi. SHifokorlar nixoyatda katta xurmat - e’tiborga sazovor edilar, xattoki tibbiyotga xomiylik kiladigan aloxida xudo - Asklepiya (Apollonning ugli Eskulap)ga sajda kilinar, uning muridlari va asklepiadlari deb atalar edi.

X,ayvonlar va odam tanasining tuzilishi dastlabki eng muxum tushunchalar biz ulug shifokor va mutafakkir Gippokrat (miloddan avvalgi 460 - 377 yillar) asarlarida uchratamiz.

Knid akslepiadlarining eng atokli namoyandasi Aristotel (miloddan avvalgi 384 - 322 yillar) yurak Konni xarakatga keltirib turadigan asosiy a’zo deb kursatib bergan. Birok Aristotelning kon xarakati tugrisidagi fikrlari xato va noanik edi.

Umuman vrachlarning Aleksandriya (Iskandariya) maktabi anatomiya tibbiyot ilmining rivojlanishiga katta ta’sir kursatdi. Aleksandriyada shifokorlarga odam murdasini ilmiy maksadda yorib kurish mann

MAVZU BO’YICHA TEST SAVOLLARI

1. 
   XUJAYRADA KALIY-NATRIY NASOSI KANDAY VAZIFALARNI
   

BAJARADI ?

1. 
   XUJAYRAGA DOIMO MA’LUM SHAKL BERIB TURADI
   
2. 
   XUJAYRA TIRIKLIGINI TA’MINLAYDI
   
3. 
   XUJAYRANI BIOLOGIK AKTIVLIGINI TA’MINLAYDI
   
4. 
   XUJAYRADA MEMBRANA POTENSIALINI EKI BIOTOK XOSIL
   

KILADI

5. 
   XAMMASI TUGRI
   

2. 
   MEMBRANANI REPOLYARIZATSIYASI NIMA?
   

1. 
   MEMBRANA POTENSIALINI YUKOLISHI
   
2. 
   MEMBRANA POTENSIALINI OSHISHI
   
3. 
   MEMBRANA POTENSIALINI PASAYISHI
   
4. 
   MEMBRANA POTENSIALINI TIKLANISHI
   
5. 
   MEMBRANA POTENSIALINI KESKIN UZGARISHI
   

3. 
   MEMBRANANI GIPERPOLYARAZATSIYASI NIMA?
   

1. 
   MEMBRANANI KUTBLANISHI
   
2. 
   MEMBRANANI KUTBSIZLANISHI
   
3. 
   MEMBRANANI KUTBLANISHINI TINCHLIK XOLATIDAGIDAN
   

XAM OSHISHI

4. 
   MENBRANANI IKKI MARTA KUTBLANISHI
   
5. 
   MEMBRANANI KUTBLANMASLIGI
   

4. 
   ABSOLYUT REFRAKTER KANDAY?
   

1. 
   TUKIMANI KISKARGAN XOLATI
   
2. 
   TUKIMANI BUSHASHGAN XOLATI
   
3. 
   TUKIMANI XAR KANDAY TA’SIRLOVCHIGA JAVOB
   

BERMAYDIGAN DAVRI

4. 
   TUKIMANI TA’SIRLOVCHIGA JAVOB BERGAN DAVRI
   
5. 
   TUKIMANI XALOK BULISH DAVRI
   

5. 
   XUJAYRANI KANDAY TUZILMA BILAN URALGAN ?
   

1. 
   SITOPLAZMATIK TUR
   
2. 
   MEMBRANA
   
3. 
   SIMPLASTLAR
   
4. 
   RIBOSOMA
   

SENTROSOMA

Mavzu: 2 To‘qimalar.

Maksad: Talabalarning to‘qima to‘g‘risida olgan bilimlarini chuqurlashtirish, xillarini, tuzilishini, joylashgani va uning klinik axamiyati.

Reja:

1. 
   To‘qima to‘g‘risid a
   
2. 
   Tuzima klassifikatsiyasi
   
3. 
   Kuzgaluvchan tukimalar. Nerv, muskul, bezli epiteliy tukimalari
   
4. 
   Biriktiruvchi tuzima va konga utish
   
5. 
   Talabalarning olgan bilimlarini sinash uchun savollar
   
6. 
   Klinik axamiyati
   

Xayotning paydo bulishi evolyusiyasi ikki boskichda: kimyoviy va biologik boskichlardan iborat. Kimyoviy evolyusiya natijasida xosil bulgan, dastlabki xujayra protobiontlarning asta-sekin takomillashishidan xakikiy xujayralar paydo buladi. Funksiyasi, tuzilishi uxshash xujayralar birlashib, tukimalarni, tukimalar organlarni, organlar esa organlar sistemasini va nixoyat organlar sistemasi organizmni xosil kiladi. Bugungi ma’ruzamizda organizm paydo bulish evolyusiyasida aloxida urin tutgan tuzima tugrisida batafsil tuxtalib utamiz.

Tukima-xujayralar va xujayrasiz strukturalarning tarixan (filogenetik yul bilan) karor topgan, umumiy tuzilishga ega bulib, ma’lum funksiyalarni bajarishga maxsuslashgan sistemadir.

Xar bir tukima ma’lum embrion varagidan kelib chikadi va xujayralar xamda xujayralararo moddadan tashkil topgan buladi.

Tukima evolyusiyasini uR^ganU^vchi F^an k;ismiga Gistologiya deyiladi. Evolyusion gistologiya asoschilari: I.I.Mechnikov, A.A.Zavarzin, N.G.Xlopin va bopщalar xisoblanadi.

Zavarzin-ximoya funksiyasini-chegara tuk;imasi; modda almashinuvi, tayanch- xarakat ichki muxit; kiskarishni ta’minlovchi-mushak4 impuls utkazuvchi-nerv tukimasiga bulinadi.

Xayvon organizmlarida kuyidagi tukimalar tafovut kilinadi:

1. 
   Epitelial tukimalar
   
2. 
   biriktiruvchi yoki tayanch trofik tukimalar
   
3. 
   Muskul tukimalari
   
4. 
   Nerv tukimasi
   

Qo‘zgaluvchan to‘qimalar. Ta’sirlovchi kuchining busaga kuzgalurchan tukimalarga-nerv, meskul bezli, epiteliy tukimalari kiradi. Ta’sirlovchining kuchi bilan kor k;ilish muddati ma’lum darajaga etganda tukimada kuzgalish ya’ni ta’sirlashga javob reaksiyasi yuzaga keladi. Ta’sirlovchi nechogli kuchli bulsa tukimaning javob reaksiyasi shuncha kuchli buladi. SHu xodisa ta’sirlovchining kuch konuni deb ataladi. Eng kam kuchdagi busaga kuchi yoki ta’sirlovchi busagasi deb ataladi. Ta’sirlovchi busagasi kancha past bulsa tukimaning kuzgaluvchanligi

p

shuncha yukori buladi. Busagadan past kuch ta’siortning busaga osti kuchi deyiladi. Ta’siorlovchining busagadan keladigan kuchi ta’sirlovchining busaga usti kuchi deb ataladi.

Reobaza-organizmda javob reaksiyasini keltirib chikaradigan eng kichik ta’sirot kuchi.

Xronaksiya-ta’sirlovchi kuchi ikki reobazaga teng bulganda nerv muskul tukimasida busaga kuzgalishini yuzaga keltirish uchun zarur buladigan eng kiska vakt.

Epitelial to‘qima. Epiteliy tukima tana sirti seroz pardalar kovak organlarning ichki yuzasini koplab turadi va organizmdagi kupgina bezlarni xosil kiladi. Epitelial tukima embrion varaklarning uchalasidan xam xosil buladi. Epiteliyda xujayralararo modda unchalik bulmaydi va xujayralar bir- biriga takalib turadi. Epiteliyda kon tomirlari yuk, shunga kura pastdagi biriktiruvchi tuzima tomonidan bazal membrana orkali oziklantirib turiladi. Epiteliy yuksak regeneratsiya layokatiga ega.

Epiteliy bir kancha funksiyalarni bajaradi:

1. 
   boshk;a tukimalarni atrofdagi muxit ta’sirlaridan asrashdan iborat ximoya funksiyasi.
   
2. 
   ozik moddalarni surish va masalan, me’da ichak epiteliysiga xos- oziklanish funksiyasi.
   
3. 
   ekskretor (ajratish) funksiyasi.
   
4. 
   sekretor funksiyalar shular jumlasidandir.
   

Epitelial tukimaning xdr xil turlari mavjud: bir kavatli, kup kavatli, bir kavatli epiteliy. YAssi, kubsimon, silindrsimon, kup kavatli epiteliy- yassi. Oralik, shoxlanadigan, shoxlanmaydigan buladi.

Bir kavatli yassi epiteliy-bazal membranada joylashgan yassi xujayralardan iborat. U plevra varaklari, yurak oldi xaltasi va korin pardasi yuzini koplab turadi.

Endoteliy-kon va limfa tomirlarning ichki yuzasini koplab turadigan uzluksiz yassi xujayralar koplamidan iborat.

Bir kavatli kubik epiteliy-buyrak kanalchalarini bezlarining chikarish yullarni koplab turadi.

Bir kavatli silindrsimon epiteliy-prizmatik shakldagi xujayralardan tashkil topgan. Ularning yadrolari bitta satxda bir kator bulib yotadi. Bu epiteliy me’da, ichak, bachadon, tuxum yullari buyrak kanalchalarning ichki yuzasini, bir kancha bezlarning chikarish yullarini koplab turadi.

Bir kavat kup katorli epiteliy- xavo yullari, jinsiy sistemaning ayrim bulimlarini urab turadi.

Kup kavatli yassi epiteliy- oragnizmda ximoya funksiyasini bajaradi va shoxlanadigan, shoxlanmaydigan yassi epiteliyga aylanadi.

SHoxlanmaydigan epiteliy- kuz shox pardasi, ogiz bushligi va kizilukgach yuzasini koplab turadi. U xar xil shakldagi xujayralar kavatidan tashkil topgan. Bazal kavati silindrsimlon xujayralardan, keyin tikanli xujayralar kavatidan, eng ustki sekin-sekin xalok bulib tushib ketadigan yassi xujayralardan iborat.

SHoxlanuvchi kup kavatli yassi epiteliy-badan terisi yuzasini koplab turadi va epidermis deb ataladi. U shakli va vazifasi xar xil buladigan 4-5 kavat xujayralardan tashkil topgan. Ichki bazal kavati kupayishga kodir bulgan silindrsimon xujayralardan tikanli xujayralar kavati sitoplazmatik usiklari buladigan xujayralardan, donador kavati donalari buladigan xujayralardan, yaltirok lenta kurinishdagi kavati emidin degan yaltirok moddasi borligidan chegaralari kurinmaydigan xujayralardan, shox, ya’ni muguz kavati keratin bilan tula yassi tangachalardan iborat. SHox kavati kimyoviy ta’siortlarga chidamli, elastik va issikni kam utaazadigan bulgani uchun organizmda ximoya funksiyasini bajaradi.

Muskul tukimasi- 3 turi mavjud:

1. 
   sillik muskul tukimasi
   
2. 
   kundalang targil muskul tukimasi
   
3. 
   yurak muskul tukimasi
   

Sillik; muskul tukimasi. Bu tukima lizinximadan xosil buladi. Sillik muskul tukimasining asosini sillik muskul xujayrasi tashkil kiladi. U uchlari utkirlashgan dugsimon chuzik shaklida bulib, yaxshi rivojlangan xujayra pardasi bilan koplangan. Muskul xujayrasining yadrosi chuzik; shaklda bulib, Xujayra markazida joylashgan. Sillik muskul xujayrasining sitoplazmasida aloxida organoid-miofibrillalar joylashgan. Ular xujayra uki buyLab, periferiyasiga karab boradi. Miofibrillalarning yugonligi 0,01 mkm. Miofibrillalar muskulning kiskaruvchi elementlaridir. Sillik muskul tukimasi-tomirlar, ichi kovak ichki organlarning devorlarida joylashgan. Sillik muskullarning faoliyatini vegetativ nerv sistemasi idora etib turadi, uning kiskarishi odam ixtiyoriga buysunmaydi. SHuning uchun sillik muskul tukimasi ixtiyordan tapщari muskulatura deb ataladi.

Kundalang targil muskul tukimasi. Bu tukima miotomlar deb ataladigan mezoderma unumlaridan yuzaga keladi. Bu tukimaning struktura birligi kundalang targil muskul tolasidir. Muskul tolasi simplastdir. Tashki tomondan parda-sarkolemma bilan koplangan, sitoplazmasi sarkoplazma deb ataladi. Muskul tolasining sarkoplazmasida kup yadrolar buladi. Sarkoplazmada-miofibrillalar joylashgan. X,ar bir miofibrilla kimyoviy tarkibi va optik xossasi xar xil buladigan disklardan iborat buladi. SHu disklarning bir xillari izotrop moddadan iborat bulsa, boshkalari anizatrop moddadan iborat. Izotrop disklar mikroskopdan utu^vi nurda yorug bulib kurinadi, ya’ni yoruglik fakat bir marta sindiriladi. Anizatrop disklar nurni 2 kayta sindirish xususiyatiga ega bulib, kora kurinadi. Butun skelet muskulaturasi kundalang targil muskul tukimasidan tuzilgan. Kundalang targil muskul tukimasi bosh miya katta yarim sharlar putlogi orkali boshkariladi va odam ixtiyoriga boglik xolda ishlaydi.
Mavzu: 3 Tayanch-xarakatlanish sistemasi.Xususiy osteolgiya. “Xususiy miologiya” va klinikasi.

Maksad: suyak va kundalang targil skelet muskullari va somatik nervlar birligi xakida. Suyak usishi, vazifasi, axamiyati, muskul turlari, skelet muskul xossalari xakida. Somatik nerv - oliy markazi pustlok va ongimizga buysunishi tugrisida.

Reja:

1. 
   Suyak tukimasi.
   
2. 
   Skelet suyaklari.
   
3. 
   Odam skeleta rivojlanishida mexnatning axamiyati.
   
4. 
   Kuzgaluvchan tukimalar - nerv, muskul va bezli epiteliy xamda tinchlik va xarakat potensiali generatsiyasi, amalga oshishi. Neyromotor birlik.
   
5. 
   Muskullar va ularning turlari. Kundalang targil muskullari vazifasi xususiyati.
   
6. 
   Klinik axamiyati.
   

Tayanch xarakatlanish sistemasi, suyaklar, muskullar. Tayanch xarakatlanish sistemasining funksiyalari. Skelet va muskullar organizmning tayanch xolida xarakat organlaridir. Ichki organlarning ximoya funksiyasini bajaradi. Jumladan, yurak, upkani kukrak kafasi va muskullari uraydi. SHuningdek korin bushligidagi organlarni (oshkozon, ichaklar, buyraklar) umurtka pogonasining pastki kismlari, chanok suyaklari xamda orka va korin muskullari bilan; bosh miya kalla suyagi ichida; orka miya umurtka pogonasining kanali ichida joylashgandir. Suyak tukimasi. Skelet suyaklari suyak tukimasi ya’nikim biriktiruvchi tukimadan tashkil topgan. Suyak tukimasi nervlar va kon tomirlar bilan ta’minlangan. Xujayralari usimtalarga egadir. Suyak tukimasining xujayralararo suyukligi 2/3 kismini tashkil kilib, u kattik va pishikligi bilan toshni eslatadi. Suyak xujayralari va ularning usimtalari mayda kanalchalar bilan uralagan. Bu kanalchalar xujayralararo suyuklik bilan tulgan. Bu kanalchalar orkali suyak xujayralarining oziklanishi va nafas olishi ta’minlanadi. Suyaklarning tuzilishi. Suyaklar uzun va kalta bulishi mumkin. Uzun suyaklarni boshkacha kilib aytganda naysimon suyaklar deb ataladi. Ichki bushligi govak bulib, bu xususiyat suyaklarning pishikligini va engilligini ta’minlaydi. Unda biriktiruvchi tukimaga mansub yogsimon modda bulib, u sarik ilik deyiladi. Suyaklar asosini osteonlar tashkil kilib, ularni zich birikib, kesishgan joylarida zich modda xosil buladi. Tusinlar bush yotib, orasida bulutga uxshash bush kataklar xosil buladigan

bulsa, u xolda bulutsimon, govak modda vujudga keladi. Bu kataklar orasini retikulyar tukima-kizil ilik tulgazib turadi. Bu kizil modda kon xosil kila olish xususiyatiga egadir. Kalta suyaklar xam govak moddadan xuddi kovurgalar, yassi suyaklardek tuzilgan. Suyak usti kavatini parda urab turadi. Parda ingichka, lekin pishik biriktiruvchi tukima bulib, suyak bilan usgan buladi. Undan kon tomirlari va nervlar utadi. Suyak boshchalari togay bilan koplangan. Togay uz navbatida suyak usti pardasi bilan uralmagan.

Suyaklarning usishi. YOshlik va usmirlik davrida odamlarning suyaklari uzunasiga va eniga usadi. Skeletning umumiy shakllanishi 22-25 yoshlarda borib tugaydi. Suyaklarning eniga usishi suyak ust pardasining xujayralari bulinib kupayish xisobigadir. Suyak usishining biologik aktiv moddalar ta’minlab turadi. Masalan, gipofizdan ajratiladigan ustiruvchi garmon. Bu garmonning tankisligi bolada buyining usishi sustligi kuzatiladi. Bunday odamlar 5-6 yoshdan baland buyili bulmay, pakana bulib koladilar. Agar yoshlikda bu garmon kup mikdorda ishlab chikilgan bulsa, gigant odam uning buy 2 m va undan yukori buladi.

Gipofizning funksiyasi oshganda katta odamlarda xam tananing ayrim kismlarining usishi, kattalashishi kuzatiladi, jumladan, kul barmoklari, oyok barmoklarini va x- Katta odamlarda suyaklar usmaydi, kalinlashmaydi, lekin suyak tukimasining yangilanib turishi butun xayoti davomida yuz beradi. Bu tukimaning skeletga yuklangan ogirlikka karab moslashish xususiyati bor. Masalan, balet rakkosaning oyoklaridagi katta barmoklarning suyaklari kalinlashgan va ichidagi govak moddasi kengaygan. Buning xisobiga u engil va rakkosa ana shu suyak barmoklariga tayanadi. Skeletga kanchalik ogirlik tushsa, suyak tukimasining yangilanish jarayoni shunchalik tez buladi. Buning okibatida suyak tukimasi mustaxkamlanadi. SHuning uchun suyaklar rivojlanishi, usishi davrida fizik mexnatni tugri tashkil kilish va jismoniy tarbiya bilan muntazam shugullanib borishi kerak.suyak tarkibini organik va anorganik moddalar tashkil etadi. Suyakni kuydirganda undan barcha organik moddalar yonib ketadi. Natijada suyak juda sinuvchan va murt bulib koladi. Anorganik moddalar suyakka katiklik bersa, organik moddalar egiluvchanlik va elastiklik xususiyatlarini beradi. Anorganik moddalar bulmish SaS0₃ va Sa₃(R0₄)₂ tuzlarini suyakdan kuyidagicha olib tashlanadi: buning uchun sutka davomida suyakni 10% NS1 kislota eritmasida saklash kerak. Demak, xulosa kilib aytganda suyaklarning tulik pishikligi ta’minlanadi. YAnada pishikrok suyaklar bu katta odamlarda, ammo kari odamda emas.

Odam skeleti. Suyaklarning birikishi katta odamlarning skeleti taxminan 220 suyakdan tashkil topgan. ular bir-biri bilan birikkandir. Ayrimlari xarakatsiz birikkan, masalan, kalla suyaklarida, boshkalari xarakatchan va yarim xarakatchan birikkan. Xarakatchan birikkan suyaklar bugimlar deyilib, tizza bugimi, tirsak bugimlari shular jumlasidandir. Suyaklarning birikishida 2 suyakning formalari kuyidagicha: birining boshchasi chukurrok bulib, unga. ikkinchi suyakning boshchasi birikadi.